تجربه‌های معماری در محور تاریخی و فرهنگی اصفهان

 در حالی که معماری و جانمایی جهان‌نما و یا بدنه شرقی چهارباغ  نشان می‌دهد تا چه اندازه در این دوران دچار پس رفتگی و افت کیفیت شده‌ایم، درست در مقابل هیبت نتراشیده و  نخراشیده جهان نما، معماری زیبا، بی‌تکلف و همخوان بنای شهرداری و آن سوتر رو به میدان نقش جهان معماری محترم بنای بانک ملی با سردر فاخر کاشیکاری شده را می‌بینید و باز چند قدم از بنای شهرداری رو به مدرسه چهارباغ، ساختمان شرکت بیمه ایران با معماری ساده و در عین حال زیبا با ردپای ظریفی از تزئینات بی‌تکلف کاشی قرار گرفته است و همه اینها با یک قیاس واضح نشان می‌دهد که اکنون در معماری آن‌هم در جوار آثار تاریخی در کدام کفه ترازو قرار گرفته‌ایم.

محور تاریخی فرهنگی اصفهان یک شاهراه به نام چهارباغ و یک قلب تپنده به نام میدان نقش جهان دارد،  در شاهراه محور تاریخی و فرهنگی، مدرسه چهارباغ با اوج زیبایی و ظرافت معماری صفوی و همچنین بازار هنر یا بازارچه بلند میراث چهار صد ساله چهارباغ هستند.

در مقابل سردر مدرسه چهارباغ، بنای پهلوی هتل جهان که اکنون در حال مرمت است قرار گرفته، چندین ایوان ستوندار با معماری پهلوی هنوز در این خیابان تاریخی پابرجا هستند و در میان همه اینها “عمارت پیشه و هنر”، “ساختمان شهرداری”و “شرکت بیمه” به ترتیب از آثار معماری پهلوی هستند که با شکل‌گیری ادارات دولتی در این خیابان بنا شدند.

سپه، ورودی میدان نقش جهان از چهارباغ است و در این خیابان، بنای پست مدرن  بانک ملی با یک سردر عالی و فاخر کاشیکاری قرار گرفته است، این بانک گرچه با بناهای تاریخی این محدوده چون چهلستون و تالار تیموری شباهتی ندارد اما طراح آن، محسن فروغی در سردر این بنا با به کارگیری اصولی از تزئینات و معماری ایرانی توانسته حجم بتنی بانک را با حالتی ظریف و سبک به انتها برساند.

استفاده از مصالح با کیفیت، سادگی و در عین حال استفاد ظریف و اصولی از تزئینات معماری بومی، طراحی متناسب بدون حشو و زوائد، همچنین جانمایی درست و رعایت خط آسمان از دلایلی است که موجب شده، این بناهای پست مدرن دوره پهلوی همچنان باوقار،زیبا و با کیفیت به نظر برسند، این در حالی است که بنای “ارگ جهان نما” با پرونده سنگین تخلفات همچون دژ نظامی در جوار چهارباغ و میدان نقش جهان و همچنین بدنه سازی شرقی چهارباغ با این که در ۲ دهه اخیر بنا شده‌اند اکنون پس زده و دچار فرسودگی چون لکه نازیبایی حاصل از رانت، شیوه نادرست مدیریت و عدم استفاده از شور و مشورت کارشناسان بر پیشانی چهارباغ بمانند.

شوربختانه اما هیچ کدام از این تجربیات تلخ برای چهارباغ اصفهان درس عبرت نشده و همچنان با تخلف از قوانین در محدوده چهارباغ و لایه‌های آن و یا در حریم میدان نقش جهان و محور تاریخی فرهنگی اصفهان با بهانه های متعدد ساخت و سازهای نامتناسب با معماری‌های نوظهور و بی‌هویت، اصالت این محور تاریخی را نشانه گرفته است.

درباره معماری بناهای معاصر در چهارباغ و جوار میدان نقش جهان در خیابان سپه و آنچه موجب وقار و همنشینی زیبای آنها با این محدوده تاریخی، فرهنگی شده است، محمود درویش از معماران پیشکسوت و نام آشنای معماری در اصفهان معتقد است که اصول معماری موفق و ماندگار مکان و زمان ندارد و آثار برجای مانده و ارزشمند آثاری هستند که از این ۲ خصیصه برخوردار هستند. 

به باور وی هرچه بیشتر تقلا کنیم که یک کار بازارپسند بنا کنیم، به واقع  از ارزش‌های معماری فاخر فاصله گرفته‌ایم.

از نگاه درویش در دهه‌های اخیر به دلایل گوناگون برغم وجود  معماران ارزشمند، هرج و مرج عجیب و غریبی در معماری دیده می‌شود و روند کلی و درخواست بازار و کارفرمایان منحرف کننده و دچار رقابتی شده که هر کدام یک اثر نوظهور می‌خواهند.

به گفته وی کم تجربگی معماران و نوکیسگی کارفرمایان باعث شده که چنین بازار آشفته ای بوجود بیاید.

درویش در گفت‌ و گو با خبرنگار ایرنا گریزی اجمالی به گذشته بناهای معاصر چهارباغ زد و گفت: بیشتر ساختمان‌های اداری اصفهان در  زمان پهلوی دوم کار شد. ساختمان شهرداری در دهه ۲۰، ساختمان شرکت بیمه در دهه ۳۰ و  همزمان با هتل عباسی ساخته شد، قدیمی‌تر  از آنها، ساختمان هتل آمریک یا هتل جهان است که در حال مرمت است، ساختمان پیشه و هنر، دفتر پیشین اداره کل میراث فرهنگی اصفهان که اکنون در حال مرمت است در زمان پهلوی ساخته شد.

وی ادامه داد: تا اواخر دهه ۵۰ ساختمان‌هایی که در طول چهارباغ ساخته شد از یک سادگی و پایداری خاصی برخوردار بودند، به این دلیل که ارتفاعشان مراعات شد و مصالحشان هم یکدست و یکرنگ است، در این ساختمان‌ها حشو و زوائدی وجود ندارد، هر آنچه ساخته شده از نظر فرم و ایستایی  نیاز بوده و مصالح بسیار ساده‌تر بوده است.

عضو انجمن دوستداران اصفهان، ساختمان بانک صادرات در ابتدای چهارباغ عباسی را از بناهای فاخر معماری معاصر ایران خواند و گفت: متاسفانه معماری بانک صادرات با تابلوهایی که زده اند، آن را از حیز انتفاع انداخته و صلابتش را از بین برده‌اند.

این معمار پیشکسوت یادآور شد: معماری ساختمان بانک ملی و  بانک سپه در خیابان سپه و رو به میدان نقش جهان شروع مدرنیسم در اصفهان هستند و به معماری سنتی ما هم نگاهی دارند، برغم اینکه ساختمان بانک ملی مدرن است ولی  سردر فاخر آن یک ارتباطی را با معماری بومی و عناصر تاریخی  ما حفظ کرده است.

این کوشنده میراث فرهنگی  در ادامه با گریزی به معماری پست مدرن بناهایی چون بانک ملی اصفهان گفت: معمارانی که در آن زمان شروع به کار کردند، نسل اول تحصیل‌کرده‌های خارج از کشور مثل وارطان هوانسیان یا محسن فروغی بودند. وارطان بانک سپه  و فروغی بانک ملی را ساخت. ساختمان شرکت بیمه را  تا آنجایی که یادم هست، رضی کار کرد.

وی افزود: دهه بیست و دهه سی در دنیا شروع مدرنیسم بود. پنجره‌های بلند، سقف‌های صاف و رواق‌ها که خیلی هم با معماری بومی ما سازگار نبود ولی فی نفسه معماری ارزشمندی است.سعی می‌کردند از کاشی و از فرم ساده و نه به صورت پوشش کامل بلکه یک نمکی از کار دست اصفهان در تزئینات وجود داشته باشد، در واقع در  معماری پست مدرنیسم هم چنین نگاهی وجود دارد.

وی در مقابل خوانایی و سادگی بناهای بانک ملی یا ساختمان شهرداری، بنای ارگ جهان نما را درست در مقابل آنها قرار داد و افزود: جهان نما یک تخلف بزرگ بود که پذیرفته و آباد نشد، علت  آن هم عدم سنخیت با محل است، یعنی ما در یک محل تاریخی و شلوغ اصفهان نباید چنین حجمی از ساختمان را می‌داشتیم، از نظر فرم هم سنخیتی با معماری ما ندارد یعنی سادگی و خوانایی در آن وجود ندارد.

درویش در گفت‌ و گو با خبرنگار ایرنا درباره معماری بناهای معاصر محدوده چهارباغ و در جوار میدان نقش جهان چون بنای بانک ملی و یا ساختمان شهرداری گفت: در این بناها  یک خوانایی، صراحت و ضوابط خاصی حاکم است که متاسفانه ساختمان جهان‌نما از همه آنها بی‌بهره است و همین‌طور بدنه‌سازی چهارباغ که آن هم همین گرفتاری را دارد، هیچ کجای دنیا چنین کاری نمی‌کنند که بلدوزر بگذارند و بدنه یک خیابان تاریخی را خراب کنند و چیزی هم که جایگزین می‌شود فاقد هرگونه ارزش معماری و تجاری باشد، جایی که  نه بازار، نه حرفه‌مندان و نه معماران آن را نتوانستند هضم و قبول کنند.

بدنه سازی شرقی چهارباغ از طرح‌های شکست خورده ای است که یک سوی چهارباغ را دچار گسست کرد، این طرح به نام احیای بدنه شرقی تبدیل به یک رسته بازار با معماری نامتناسب با بافت چهارباغ شد که هیچگاه مورد اقبال مردم و بازدید کنندگان چهارباغ قرار نگرفت.

پیش از این اما جهان‌نما تجربه تلخ معماری غیراصولی در حریم میراث فرهنگی اصفهان بود و میدان نقش جهان را تا مرز خروج از فهرست آثار جهانی پیش برد. این بنا با معماری حجیم و نامانوس و در جانمایی به گفته کارشناسان غلط نمونه یک معماری بی‌هویت در جان محور تاریخی فرهنگی شد. ارگ جهان نما درست در مقابل بنای اصولی و با وقار ساختمان شهرداری نشان دهنده کج سلیقگی و تغییر ذائقه معماری به بدترین شکل ممکن است. شوربختانه این تجربه هنوز نتوانسته درس عبرتی برای ساکنان ساختمان شهرداری باشد و هردم از این باغ بری می رسد.

شاهین سپنتا کوشنده میراث فرهنگی در این باره به ایرنا گفت: از دروازه دولت اصفهان که به سمت میدان نقش جهان قدم بزنید در امتداد خیابان سپه با یک دوگانگی سرسام آور و نگران کننده رو برو می شوید. در میدان دروازه دولت از یکسو کاخ شهرداری را می بینید که با صلابت و نجابت و توازن قامت برافراشته و درست در مقابل آن ارگ جهان نما، وقیح و ولنگار و ناموزون و مخوف چون قلعه های قرون وسطی بر میدان چنگ انداخته و با این که چند سالی از احداث آن گذشته چون‌ مولودی که مرده متولد شد، روی دست سازندگانش مانده و پشت نقشه و الگوی بنرهای شهرداری پنهان می شود. 

وی افزود: کمی جلوتر بنای باشکوه بانک ملی را می بینید با طرحی مدرن اما وفادار به عناصر معماری سنتی ایران با همه ظرافت های متناسب با معماری شهر تاریخی اصفهان که درست در مقابل آن ساختمان دلگیر دارایی با نرده های سیاه و آجرنمای بی روح  و در ضدیت با هویت تاریخی اصفهان در چند قدمی میدان نقش جهان چون قارچ سمی سر برآورده است. 

 سپنتا یادآور شد: این ها را بگذارید کنار بدنه سازی زیبای خیابان خوش سابق یا طالقانی امروز؛ در مقابل بدنه سازی فرمالیته( ظاهرسازی) چهارباغ در ۲ دهه اخیر که در حال فرسوده شدن است و هنوز طلسم بی‌رونقی آن نشکسته و در خواب رکود غوطه ور است.

این عضو انجمن دوستداران اصفهان به ایرنا گفت: این دوگانگی  برای دوستداران اصفهان به شدت نگران کننده است چون به نظر می رسد که روند معماری بناهای شاخص اصفهان دچار گسست فرهنگی شده و به قهقرا می رود و نه به هویت تاریخی و فرهنگی شهر وفادار است و نه کورسوی امیدی در معماری مدرن اصفهان به شمار می روند.

استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یکهزار و ۹۳۴ روستاست؛ بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.

ایرنا