شگفتی‌های معماری مسجد قنبر علی‌خان | مناره‌ای با ۳ کاربری؛ بادگیر، مأذنه و رصدخانه
سراغ «نصرالله حدادی» تهران شناس و «محمد علی محمدی»، رئیس اداره بافت تاریخی شهرداری منطقه ۱۲، رفته‌ایم تا از چند و چون نگهداری و مرمت مسجد و مدرسه‌ای خبردار شویم که علاوه بر مکان تاریخی ثبت شده در میراث هنوز کارکرد خود را حفظ کرده است.
کنار پیچ کوچه مسجد نشسته و به دیوارهای کاهگلی و نیمه ریخته خیابان تکیه داده. روبه‌روی ورودی مدرسه‌ای که امروز انگار حوزه علمیه است. روبه‌روی در ورودی آن می‌ایستم و مرددم که زنگ بزنم یا نه! می‌گوید: «تو را که راه نمی‌دهند. مردها را هم راه نمی‌دهند! فقط طلبه‌ها. آن هم برای درس خواندن.» می‌پرسم این همان مسجد معروف «قنبرعلی‌خان» است. می‌گوید: «مسجد قنبرعلی اف، قنبرعلی، حوزه حاج قنبر علی‌خان، … خیلی اسم دارد اینجا!» بدون هیچ سؤالی در باز می‌شود. از راهروی کوچکی می‌گذرم که حیاط مدرسه نمایان می‌شود. حیاط باصفایی دارد و دورتادور آن حجره‌هایی است که طلاب در آن درس می‌خوانند اما از این خط بیشتر اجازه ورود ندارم.
کاشیکاری زیبای مسجد
«نصرالله حدادی» تهران‌شناس درباره تاریخچه مسجد قنبرعلی‌خان که در محله امامزاده یحیی(ع) تهران و خیابان مرادی واقع است می‌گوید: «این مسجد سال ۱۲۵۰ در بخش جنوبی محله‌های پامنار و عودلاجان ساخته شده است. رواق و صحن و گنبد آن هم مزین به کاشیکاری‌های زیبا و منحصربه‌فرد است.»
او می‌گوید: «مسجد قنبرعلی‌خان و حوزه علمیه ابواب جمعی مدرسه خان مروی است که تولیت آن با مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی بود. این مسجد نزدیک به حمام خشتی و تلفیق بادگیر همراه با مسجد و مدرسه به گونه‌ای است که سواد این بخش از محله تهران به خوبی پیداست. البته مأذنه (جایی که مؤذن در آن اذان می‌گوید) آن را هم نباید فراموش کرد.»
وجه تسمیه در نامگذاری مسجد و منار تاریخی آن
به دلیل آنکه این مسجد توسط «سعدالدوله حاج قنبر علی‌خان کرد مافی» بنا شده بود به نام «قنبر علی‌خان» و «سعدیه» شناخته می‌شود. البته با توجه به اینکه مسجد قنبر علی‌خان اکنون حوزه و زیر نظر حوزه علمیه مروی است به نام حوزه قنبر علی خان هم شهره شده است.
حدادی در باره بادگیر مسجد قنبرعلی‌خان می‌گوید: «بادگیر مسجد به گونه‌ای ساخته شده است که در فصــل تابستان طلاب می‌تواننــــد از فضای زیر بادگیر و از هوای خنکی که داخل آن می‌پیچد استفاده کنند.» مناره مسجد قنبر علی‌خان که از دوران قاجار به یادگار مانده مناره‌ای ویژه است که ۳ کاربری را به‌صورت یکجا در خود جای داده است. این مناره با کاربری بادگیر، مأذنه و مناره بنا شده است و در مقطعی به‌عنوان رصد ستارگان و حلول ماه مبارک رمضان استفاده می‌شده. سازمان میراث فرهنگی، مسجد قنبر علی خان را سال ۱۳۸۳ ثبت ملی کرد و سپس به‌عنوان حوزه در اختیار حوزه علمیه مروی قرار گرفت.
رد پای بزرگان هنوز در منطقه باقی است
«محمدعلی محمدی» رئیس اداره بافت تاریخی شهرداری منطقه درباره مسجد قنبرعلی‌خان در منطقه می‌گوید: «در تهران قدیم، منطقه ما از جمله مناطقی بود که تنها اعیان‌نشینان پایتخت ساکن آن بودند. تهران اصیل همین منطقه ۱۲ امروز بود. به دلیل موقعیت جغرافیایی و خانه‌هایش در دوره قاجار به‌خصوص در محله امامزاده یحیی(ع) تعداد این افراد و خانه‌های قجری هنوز در کوچه‌پسکوچه‌های منطقه به چشم می‌خورد و جای پای رجال قدیمی و افراد صاحب نفوذ چه از جنبه نظامی و چه از جنبه سیاسی به خوبی به چشم دیده می‌شود.»
محمدی از بافت تاریخی مسجد قنبرعلی‌خان می‌گوید: «این مسجد یکی از مکان‌های تاریخی منطقه ماست که معماری خاص و منحصربه فردی دارد. سردر ورودی مسجد همراه با آجرکاری‌های اطرافش با آن تزیینات، شکل خاصی به مسجد داده که هویت ایرانی و اسلامی را می‌توان به خوبی در آن دید. آب انبار این مسجد از قنات حاج علیرضا در محله عودلاجان گرفته می‌شد.»
او می‌افزاید: «مسجد ۲ ورودی جنوبی و شرقی دارد و دورتادور حیاط آن را حجره‌هایی فرا گرفته‌است. ۲ شبستان تابستانی و زمستانی دارد. گنبدخانه و مناره خاص مسجد قنبرعلی خان است و البته نباید از تزیینات و کاشیکاری‌های خاصش چشم پوشید.»
محمدی می‌گوید: «یکی دیگر از دلایلی که مسجدقنبرعلی خان هنوز سرپاست به این دلیل است که همان کارکردی را که از گذشته واقف برای آن در نظر گرفته حفظ کرده است. مسجد سعدالدوله و مدرسه علمیه ولی‌عصر(عج) هم کارکرد مدرسه و حوزه علمیه دارند و مسجد معمارباشی به دلیل کارکردهای مذهبی و آموزشی هم مراجعان خود را دارد.» به گفته رئیس اداره بافت تاریخی، منطقه ما به دلیل کالبد محیط طبیعی خود همچنان توانسته کارکردهای اجتماعی گذشته‌اش را حفظ کند.
نباید اطراف آثار تاریخی اجازه ساخت بدهند
یکی از اهالی محله سرچشمه می‌گوید: «در سال‌های اخیر آنقدر دورتادور مسجد ساخت‌وساز شد که دیگر مسجد قنبرعلی‌خان بین راسته کیف‌فروش‌ها و سراج‌ها دیده نمی‌شود و به چشم کسی نمی‌آید. شاهد آن هم پاساژ سراجان غدیر در جنوب مسجد و ۲ ساختمان بلندمرتبه دیگر در شمال آن است. نباید اطراف آثار تاریخی اجازه ساخت‌وساز به بازاری‌ها و کاسبان بدهند. تمام این ساخت‌وسازها و نگهداری نامناسب باعث شده است که مسجد قنبرعلی‌خان در سال‌های اخیر چندین بار کاشی‌های ارزشمند ورودی‌اش را از دست بدهد و به آن آسیب برسد.»
همشهری آنلاین
درباره نویسنده
نویسنده