میدان امیرچخماق یزد، نگین جاذبه‌های تاریخی شهر یزد

در گرداگرد میدان امیرچخماق، بناهای تاریخی ارزشمند و منحصربه‌فردی بر گرد این میدان بنا شده است. تکیه امیرچخماق، مسجد امیرچخماق، آب‌انبار امیرچخماق، آب‌انبار ستی فاطمه، و آرامگاه ستی فاطمه از جمله آثار پیرامون این میدان است که به دلیل معماری زیبا و قدمت بناهای آن، یکی از جاذبه هایی است که مسافران و گردشگران داخلی و خارجی را به سوی خود فرا می خواند.

امیر چخماق کیست؟

امیر جلال‌الدین چخماق شامی از امیران و سرداران شاهرخ تیموری بوده است که در سال ۸۱۱ هجری شمسی به حکومت یزد منصوب شد. او با الهام از پادشاهی شاهرخ، اقدامات ارزنده‌ای برای عمران و آبادانی شهر یزد انجام داد که همسرش ستی فاطمه یا فاطمه خاتون نیز در این راه همراه او بود.

ساخت مسجد جامع نو، دو آب‌انبار و یک تکیه که در آن زمان خارج از شهر یزد بود و امروزه به مجموعه میدان امیر چخماق مشهور است، گوشه‌ای از فعالیت‌های خیرخواهانه وی بود، البته خدمات امیرچخماق و همسرش فقط به ساخت بناهای تاریخی محدود نبود؛ آن‌ها اقدامات دیگری مانند حفر چاه و احیای آب محله دهوک، ساخت گرمابه، منبر در مسجد جامع و بهبود وضعیت باغ حکمرانان را در یزد انجام دادند.

قدمت میدان امیر چخماق

مجموعه امیر چخماق یزد از آثار تاریخی قرن نهم هجری است که در دوره امیر جلال‌الدین چخماق از سرداران و امرای شاهرخ تیموری در یزد ساخته شده است، ابتدا مسجد جامع نو را در ده یا کوی دهوک سفلی ساختند و پیش روی آن را میدانگاهی وسیعی ساختند،این مسجد و میدانگاه بعدها به مسجد امیر چخماق و میدان امیر چخماق شهرت یافت، حاکم یزد همچنین در گرداگرد میدان، بناهای دیگری مانند آب‌انبار، قنادخانه، بازار، خانقاه، کاروانسرا، حمام، چاه آب سرد و دیگر ابنیه مرتبط با آنها نیز احداث کرد.

در زمان شاه عباس صفوی برخی از این آثار احیاء شد و از جمله چهار سوقی بر روی کاروانسرا ساخته شد و در اوایل قرن سیزدهم هجری میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شده‌است، آنچه که مسلم است در آن زمان، این مکان نقش حسینیه نداشته، زیرا ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج پیدا کرده‌است.
این میدان تا پیش از دوره پهلوی مانند برخی دیگر از میدان‌ها گورستان شده بوده و پاره ای از مردم برای حسینیه اش، مردگان خود را در آنجا دفن می‌کردند که از سال‌های آغازین سده گذشته از این کار جلوگیری می‌شود و گورها ویران و دوباره میدان می‌شود.
تکیه امیرچخماق
تکیه امیر چخماق، ساختمانی است پرغرفه با دو منار که در یک طرف از حسینیه‌ها می‌سازند در هنگام سوگواری و نخل برداری، حاکم در غرفه شاه نشین و بانوان در دیگر غرفه‌ها تکیه می‌زنند و آیین مردم را به تماشا می‌نشینند، این سازه آجری دارای دو مناره بزرگ است که گفته می‌شود در دوره قاجار به آن اضافه شده‌اند.Play00:00-01:05MuteSettingsPIPEnter fullscreenDownload

بخشی از جداره اصلی تکیه امیر چخماق که باقی مانده است، غرفه‌هایی دارد که به‌صورت پلکانی روی هم قرار گرفته‌اند، این غرفه‌ها به‌شکل طاق نماهایی ۲ طبقه در هشت ردیف عمودی هستند که به‌صورت قرینه روبه‌روی هم ساخته شده‌اند، علاوه بر این، غرفه‌هایی سه طبقه در دو ردیف عمودی و غرفه‌ای اصلی در یک ردیف عمودی در وسط آن‌ها خودنمایی می‌کند.

بخش میانی بنا مزین به تزیینات کاشی‌کاری است و ارتفاع بیشتری نسبت به سایر طاق نماها دارد، این‌طور به نظر می‌رسد که احتمالا این مکان برای استقرار بالاترین مقام‌های دولتی در مرکز تکیه بوده است تا مراسم تعزیه را در محوطه میانی میدان تماشا کنند.

مسجد امیر چخماق

مسجد امیر چخماق که با نام مسجد دهوک و مسجد جامع نو نیز شناخته می‌شود، در سال ۸۴۱ هجری قمری در ضلع جنوبی میدان بنا شده است، بخاطر تزییناتی همچون کاشی‌کاری معرق و طاق‌های مقرنس، از نظر زیبایی، وسعت و اهمیت، بعد از مسجد جامع یزد قرار دارد. این مسجد که در سال ۱۳۴۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

مسجد مذکور ۲ ورودی دارد که شامل ورودی شرقی (کوچه مسجد) و شمالی (میدان) می‌شود.، در کریاس (ساختمان جلوی در ورودی) مسجد، سنگی به خط نسخ حاوی متن یک وقف‌نامه نصب شده است و در دو طرف راهروی شمالی منتهی به صحن مسجد، شبکه‌های ظریفی از کاشی معرق در پنجره‌ها به چشم می‌خورد.

این مسجد دارای شبستان تابستانی و زمستانی است که بادگیرهایی زیبا در شبستان تابستان باعث خنک‌شدن هوا در روزهای گرم تابستان می‌شوند. شبستان زمستانی مزین به سنگ مرمر است که در روزهای سرد زمستان بر اثر انعکاس نور خورشید، فضای آن را گرم‌تر می‌کند.

روی کمربند گنبد مسجد عبارت «السلطان ضل الله» به خط کوفی نقش بسته است و در دو طرف صفه آن می‌توان دو گل کتیبه‌دار به خط کوفی را دید که یکی مزین به عبارت «ولی الله التوفیق» و دیگری عبارتی عربی است که تاکنون کسی موفق به خواندن آن نشده است.

یکی دیگر از کتیبه‌های مسجد را می‌توان در سردر شرقی مشاهده کرده که به خط ثلث و با کاشی معرق است. گنبد ترک‌دار مسجد نیز از تزیین و کتیبه بی‌نصیب نمانده است و علاوه بر کاشی‌کاری سبزرنگ، اطراف آن کتیبه‌‏ای به خط کوفی قرار دارد، مسجد امیر چخماق فاقد مناره است که طبق یک روایت، مساجدی که بانی آن بانوان بودند، مناره نداشته است.

آب انبارهای میدان امیر چخماق

به‌طور کلی، سه آب‌انبار در مجموعه میدان امیر چخماق وجود داشته است که یکی از آن‌ها در ضلع جنوبی میدان قرار داشته اما در زمان احداث خیابان تخریب شده است.

آب‌انبار ستی فاطمه ،آب‌انبار ستی فاطمه (پنج بادگیری) در ضلع شمالی میدان و جنب بازارچه حاجی قنبر قرار دارد که به دستور ستی فاطمه، همسر حاکم وقت یزد، برای استفاده مردم ساخته شد، این بنا علاوه بر گنبد و سردری آجری و زیبا، پنج بادگیر بلند هشت‌وجهی دارد که جزو معدود آب‌انبارهای پنج بادگیری یزد به حساب می‌آید. پس از بخش سرپوشیده ورودی، راه‌پله‌ای قرار دارد که شامل دو قسمت سرباز و سرپوشیده می‌شود.

آب‌انبار امیر چخماق، سقف ضربی و قوسی از نوع جناغی و مخزنی با پلان مدور دارد و از دو در ورودی آن، یکی به میدان امیر چخماق و دیگری به کوچه محل آب‌انبار باز می‌شود. این سازه زیبا در سال ۱۳۸۵ به ثبت آثار ملی ایران رسید.

از آنجا که پیشرفت و تغییر سیستم آبرسانی منجر به متروکه‌شدن این آب‌انبار شده بود، در سال ۱۳۸۰ مخزن آب‌انبار به زورخانه صاحب‌الزمان یزد تغییر کاربری یافت که با همت پهلوان علی درهمی انجام شد، این زورخانه که بزرگ‌ترین زورخانه شهر یزد به حساب می‌آید، برای اجرای مراسم گلریزان، انجام کشتی و حرکات ورزشی باستانی و پهلوانی استفاده می‌شود.

آب‌انبار تکیه امیر چخماق ، این آب‌انبار که در زیر تکیه قرار دارد، تا ۴۰ سال قبل مورد استفاده بود و هم اکنون به‌ بخشی از موزه آب یزد تبدیل شده است، این آب‌ انبار و همین طور بازارچه حاجی قنبر به دستور نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی در زمان امیر چخماق ساخته شده‌اند.

آب‌انبار مذکور یک ورودی دارد و از طریق ۵۰ پله می‌توان به پاشیر و محل برداشت آب رسید، خزینه آب‌انبار به قطر ۹ متر و در عمق ۱۴ متری حفر شده و سقف آن همکف بازارچه است. این آب‌انبار چهار بادگیر چهاروجهی دارد که دو بادگیر آن از پشت بام بازارچه دیده می‌شود تاکنون سه بادگیر آن به‌شکل اصلی خود بازسازی و مرمت شده است.

آب‌انبار تکیه دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است؛ به‌طوری که تمام بدنه آن در زمین قرار دارد و حتی گنبد تهویه هوای آن نیز در دل زمین تعبیه شده و فقط تیزه گنبد در سطح زمین است. بادگیرهای آب‌انبار نیز تفاوت چشم‌گیری با بادگیر سایر آب‌انبارها دارد و در بدنه دیوار بازارچه حاجی ‌قنبر قرار گرفته است.

پلکان اکثر آب انبارها به وسط خزینه منتهی می‌شود؛ موضوعی که درباره آب‌انبار تکیه امیر چخماق صدق نمی‌کند و پلکان آن در مجاورت خزینه قرار دارد؛ زیرا احتمالا برای اتصال پلکان به وسط خزینه مجبور به خالی‌کردن زیر مناره‌ها می‌شدند که به کاهش استقامت مناره‌ها می‌انجامید.

نخل امیر چخماق

نخل به تابوت چوبی بزرگی گفته می‌شود که به‌صورت نمادین در مراسم سوگواری محرم با عنوان مراسم نخل‌گردانی استفاده می‌شود و یکی از نمونه‌های دیدنی‌ آن موسوم به نخل حیدری‌ها در میدان امیر چخماق قرار دارد، گفته می‌شود که قدمت این نخل به سال ۱۲۲۹ هجری قمری (۱۱۹۳ هجری شمسی) در دوره صفوی برمی‌گردد؛ از همین رو برخی آن را قدیمی‌ترین نخل یزد می‌دانند.

این نخل چوبی عظیم با ارتفاع ۸.۵ متر که به‌شکل درخت سرو (نماد آزادگی) است، از بزرگ‌ترین نخل‌های استان یزد به شمار می‌رود و از مجموعه مشبکی از گره چینی‌ و تیرهای بزرگ تشکیل شده است و بازمانده دوره صفوی است.

آرامگاه ستی فاطمه

ستی فاطمه یا بی‌بی فاطمه خاتون، همسر امیر جلال‌الدین چخماق شامی و از زنان مشهور روزگار خود بوده که به احسان و پاکدامنی شهرت داشته است. او و همسرش، بناهای عام‌المنفعه زیادی در یزد ساختند که از آن جمله می‌توان به مسجد جامع امیر چخماق، گرمابه، خانقاه، رباط، کاروان‌سرا، حفر چندین حلقه چاه اشاره کرد. محل آرامگاه را نیز در زمان حیات او ساخت شد و پس از مرگ در آنجا به خاک سپرده شد و این آرامگاه در کوچه‌ای در ضلع شمالی میدان امیر چخماق واقع شده است. در کتاب جامع مفیدی، درباره تاریخ و جغرافیای شهر یزد، آمده است:

به قرب بازار محله میرچقماق در حوالی خانقاه امیر معظم‌الیه، گنبدی برای مدفن خود بنا فرمود و به کاشی الوان مزین کرد و مرحومه مذکوره در آنجا مدفون است. همچنین آسیابی را بر بقعه خود وقف فرمود و حاصل آن هرساله مقدار ۸۰۰ من به وزن شاه آرد گندم است که یک‌دهم صرف آرامگاه مذکور می‌شود.

این آرامگاه از اتاقی گنبددار و مزین به کاشی‌های سبزرنگ تشکیل شده؛ ضمن اینکه پوشش داخلی آن از گچ است و کاشی‌کاری‌های معرقی در مقرنس‌های آن به چشم می‌خورد، ورودی آرامگاه ستی‌فاطمه درچوبی دولنگه‌ای است که از راهرویی کوچک به داخل صحن گنبد باز می‌شود. قبر دو طبقه مرمری وی در مرکز گنبد قرار گرفته است که روی آن طرح سرو، به عنوان نمادی از معاد و زندگی پس از مرگ، کنده‌کاری شده است.

گنبد گِلی آرامگاه ستی‌فاطمه تنها گنبد خیاره‌ای ایران است که مطابق معماری بی‌نظیر دوره تیموری ساخته شده است. نمونه مشابه این گنبد در هرات افغانستان، متعلق به بانو گوهرشاد است.

بازار حاجی قنبر

بازار حاجی قنبر، بخشی از مجموعه امیر چخماق است که به فروش اقلامی همچون پارچه، شیرینی، طلا و فرش اختصاص دارد، این بازار سرپوشیده از قدیمی‌ترین بخش‌های شهر یزد محسوب می‌شود که علاوه بر معماری بی‌نظیر، مزین به تزیینات کاشی‌ است، بازار مذکور توسط نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی، حاکم یزد در دوره جهانشاه قره قویونلو ساخته شد و به همین دلیل به بازار حاجی قنبر معروف شده است.

موزه میدان امیرچخماق

در ورودی آب‌انبار تکیه امیرچخماق، درست جایی که بعد از پله‌ها محل برداشت آب است، موزه کوچکی ایجاد شده است ،در این موزه که به نام موزه میدان امیرچخماق یزد معروف است، وسایل قدیمی مرتبط با آب و مردم در دوران قدیم به نمایش گذاشته شده که قطعا تماشای آن‌ها خالی از لطف نیست.

ایرنا

درباره نویسنده