مخروبه‌ای به نام کاروانسرا

کاروانسراها که به‌عنوان آثار ملی و بناهای تاریخی بخشی از هویت گذشتگان و نحوه زندگی نیاکان را به نسل‌های حاضر و آینده معرفی می‌کنند، از ارزش بسیاری برخوردار است، ازاین‌رو باید در حفظ، مرمت و نگهداری این‌گونه بناها بیش‌ازپیش کوشا باشیم تا بتوانیم این هویت تاریخی و ارزشمند را حفظ کنیم و به نسل‌های بعد انتقال دهیم. کاروانسراها از جمله اماکنی است که در حاشیه مسیر راه‌های اصلی ساخته می‌شدند و کاربری آن‌ها به‌عنوان استراحتگاه و اقامتگاه مسافران و کاروان‌ها بوده است که در عرصه تاریخی ویژگی‌ها و خصوصیات خاصی را در معماری و کاربری داشته است. استان مرکزی در مجموع دارای ۲۰ کاروانسرای تاریخی است که هشت کاروانسرا دارای مالکیت خصوصی، اوقافی، میراث فرهنگی و عام‌المنفعه است. ۱۲ کاروانسرای تاریخی این استان به دلیل بهره‌مندی از معماری غنی و کاربری خاص در برهه‌های تاریخی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

اغلب این کاروانسراها متعلق به دوره صفویه هستند؛ چراکه در دوران شاه‌عباس اول تصمیم به احداث و بازسازی و احیای کاروانسراها زیادی گرفته شد. کاروانسرای تاریخی روستای کاروانسرای شهرستان اراک از بناهای دوره صفویه محسوب می‌شود و از آثار ارزشمند و تاریخی استان مرکزی است که به ثبت ملی هم رسیده است. این کاروانسرا در مسیر کاروان اصفهان به غرب کشور قرار داشته و با کاروانسراهای «ذوقعلیها»، «شاه‌عباسی دولت‌آباد»، «مشهد میقان» و در طرف دیگر با کاروانسرهای «دُرِ خوانسار» و «شاه‌عباسی شاهین‌شهر» در یک راستا بوده است.

نگهداری دام در کاروانسرای تاریخی

سال ۱۳۹۸ اخباری در رسانه‌ها مبنی بر اینکه از این کاروانسرا به‌عنوان محل نگهداری احشام استفاده می‌شود، منتشر شد.

محسن کریمی، معاون اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی در آن مقطع زمانی گفته بود: با پیگیری قضائی صورت گرفته افرادی که بدون مجوز نسبت به تصرف این بنا اقدام و آن را به محل نگهداری احشام تبدیل کرده بودند، در حال تخلیه بنا هستند و با بررسی صورت گرفته تخلیه این بنا در مراحل نهایی قرار دارد و پرونده متخلفان در دستگاه قضائی درحال رسیدگی است.

وی تصریح کرده بود: کاروانسرای روستای «کاروانسرا» شخصی نیست و در تملک دولت است و میراث فرهنگی به نمایندگی از دولت مدیریت آن را به عهده دارد و با توجه به اسناد و مدارک موجود، افرادی که در این کاروانسرا اقدام به نگهداری دام کرده‌اند، هیچ‌گونه مالکیتی نسبت به این مکان ندارند، لذا این اداره‌کل اقدامات قضائی و حقوقی در این خصوص را انجام داده است.

معاون اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی با بیان اینکه این اقدام افراد متصرف، غیرقانونی است و بنای تاریخی را در معرض تخریب قرار داده است، افزوده بود: با توجه به این مستندات برای آن‌ها حکم اخراج و اخذ خسارت از متصرفان صادر خواهد شد.

قول مرمت اضطراری در آذرماه ۱۳۹۸

در تاریخ بیست‌وپنجم آذرماه ۱۳۹۸ محسن کریمی، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی گفته بود: کاروانسرای روستای «کاروانسرا» در اراک مرمت اضطراری می‌شود و پس از مرمت به بخش خصوصی واگذار خواهد شد.

وی افزوده بود: پس از اخراج افرادی که از این مکان به‌عنوان محل نگهداری دام استفاده کرده بودند، بنای فوق را مرمت اضطراری خواهیم کرد و تمام سرمایه‌گذاران بخش خصوصی که تمایل به همکاری با میراث فرهنگی دارند، می‌توانند بر اساس قانون در این واگذاری شرکت کنند و بنا را مورد بهره‌برداری قرار دهند و آن را آماده ایجاد اشتغال کنند.

معاون اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی ادامه داده بود: با توجه به اینکه اعتبارات دولتی کفاف مرمت و بازسازی بناهای تاریخی به‌ویژه کاروانسراهایی مانند این کاروانسرا را نمی‌دهد، این بناها را به بخش خصوصی واگذار می‌کنیم تا با استفاده از توان مالی و فنی خود بتواند آن‌ها را مرمت و نگهداری کند.

وی اضافه کرده بود: ۵۰ درصد بنای کاروانسرای این روستا آسیب‌دیده که قابل مرمت و بازسازی است و با توجه به محدودیت اعتبارات تخصیص‌یافته به میراث فرهنگی، سازمان توان مرمت این بنا که حداقل نیازمند ۱۰ میلیارد تومان هزینه است را ندارد، به همین دلیل به همکاری بخش خصوصی نیاز داریم.

اردیبهشت ۱۳۹۹ و باز هم قول مرمت

در تاریخ دهم اردیبهشت‌ماه ۹۹، کریمی در بازدید از بناهای تاریخی شهرستان اراک، اظهار کرده بود: کاروانسرای تاریخی روستای کاروانسرا با تخصیص ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار حفاظت و مرمت اضطراری می‌شود.

وی افزود: به علت بارندگی‌آسیب‌های قابل‌توجهی به این بنای تاریخی وارد شده و تخریب‌ها، مرمت‌های غیراصولی و دخل و تصرف‌های متصرفان بنا نیز در ایجاد آسیب به این بنای ارزشمند مزید بر علت شده است.

معاون اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی تصریح کرده بود: حفاظت و مرمت اضطراری بنا و واگذاری آن به بهره‌بردار بخش خصوصی در دستور کار اداره کل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان قرار دارد.

وی ادامه داده بود: بخشی از این بنای تاریخی براثر بارندگی‌های گذشته تخریب شد و از طرفی مرمت‌های غیراصولی و دخل و تصرف‌های متصرفان در این بنای ارزشمند قابل مشاهده است که در این راستا مرمت اضطراری اثر با اعتباری به مبلغ ۵۰۰ میلیون ریال در دستور کار قرار گرفته است.

کریمی اضافه کرده بود: متأسفانه افرادی بدون مجوز نسبت به تصرف این بنا اقدام و آن را به محل نگهداری احشام تبدیل کرده بودند که با پیگیری‌های به‌عمل‌آمده در حال تخلیه بنا هستند و پرونده تخلف آن‌ها در دستگاه قضائی در حال رسیدگی است.

اما بازدیدهای میدانی در تابستان ۹۹ و پاییز ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که اتفاق خاصی در راستای مرمت این اثر ارزشمند صورت نگرفته است بلکه در اثر بارندگی‌های یک سال و نیم اخیر حجم تخریب افزایش یافته است.

لازم به ذکر است که در پی اقدام میراث فرهنگی، این اثر تاریخی از احشام خالی شده بود و از نگهداری دام در آن جلوگیری به‌عمل آمده بود. اما به نظر می‌رسد دوباره عده‌ای سودجو در صدد استفاده غیرقانونی و غیراصولی از این بنا برآمده‌اند و از آن برای محل نگهداری خوراک دام و نگهداری حیوانات باربر بهره می‌برند.

مرمت، احیا و سرمایه‌گذاری برای بخش خصوصی جذاب نیست

کریمی در گفت‌وگو با یکی از رسانه‌های استان مرکزی اعلام کرده بود: سیاست سازمان میراث فرهنگی بر حفظ، کاروانسراها و جلوگیری از تخریب آن‌ها است و در این راستا از جذب سرمایه‌گذار برای مرمت‌های اولیه و تغییر کاربری این اماکن تاریخی استقبال می‌شود.

در دو نوبت دیگر یعنی آذرماه ۹۸ و اردیبهشت‌ماه ۹۹ بازهم معاونت میراث فرهنگی استان مرکزی بخش خصوصی را به سرمایه‌گذاری و احیای و مرمت این اثر فراخواند. اما به نظر می‌رسد بخش خصوصی به این فراخوان‌ها بی‌رغبت است.

دلیل کم‌رغبتی بخش خصوصی برای مرمت و احیای کاروانسراها

محمدصدرا زیوری، پژوهشگر عرصه گردشگری اظهار کرد: دلیل بی‌رغبتی بخش خصوصی به این کار را در سه بخش می‌توان بررسی کرد.

وی افزود: در وهله نخست یک سری مسیر گردشگری کلاسیک مانند مسیر تهران، کاشان، اصفهان، یزد، کرمان، شیراز وجود دارد که به‌جز مناطقی مثل شمال که استثنا است، برای مناطق خارج از مسیرهای گردشگری بسیار سخت است که در حوزه گردشگری فعالیت کند و موفق شود؛ چراکه گردشگر باید متقاعد شود تا به آنجا سفر کند و این بسیار زمان می‌برد.

این پژوهشگر عرصه گردشگری تصریح کرد: شاید مهم‌ترین دلیل رغبت نداشتن بخش خصوصی، قوانین نامتناسب این حوزه باشد. یک سرمایه‌گذار علاوه بر صرف هزینه مالی باید وقت و توان زیادی صرف کند تا یک مجموعه پس از مرمت و احیا به سطح مطلوب اقتصادی و گردشگری برسد، درحالی‌که میزان واگذاری آثار تاریخی پنج‌ساله، ۱۰ ساله و ۱۵ ساله است.

وی ادامه داد: حال این پرسش پیش می‌آید که چرا باید بخش خصوصی در قبال این مدت کوتاه حاضر به سرمایه‌گذاری شود؟ قرار نیست ملک به مالکیت سرمایه‌گذار دربیاید بلکه به‌صورت نوعی پیمانکاری در اختیار او قرار می‌گیرد تا فعالیت گردشگری صورت بگیرد و با این اوصاف حتی مدت ۱۵ نیز غیرمنطقی به نظر می‌رسد.

زیوری اضافه کرد: در وضعیت فعلی بازسازی یک کاروانسرا چندین میلیارد تومان هزینه دارد. بنابراین یک سرمایه‌گذار ترجیح می‌دهد که در حوزه‌های دیگر یا در شهرهای پررونق از نظر گردشگری سرمایه‌گذاری کند تا توجیه اقتصادی داشته باشد.

وی گفت: می‌توان با اصلاح قوانین اصولی باعث رونق گردشگری شد و از آسیب‌دیدگی و تخریب بناهای تاریخی جلوگیری کرد. البته اصلاح قوانین نباید تنها معطوف به بخش گردشگری باشد بلکه با تشویق طرح‌های خلاقانه و تعریف کاربری‌های غیرگردشگری اما علمی نیز می‌توان به حفظ بناهای تاریخی کمک کرد.

ایمنا