مسجد قایتبای فیوم؛ یادگار درخشان معماری مملوکی و میراثی زنده از تاریخ معنوی مصر
مسجد قایتبای در شهر فیوم، یکی از برجستهترین آثار بهجامانده از شکوه معماری اسلامی در عصر مملوکی است؛ بنایی که با گذشت بیش از پنج قرن، همچنان جایگاه دینی و تاریخی خود را در حافظه مردم حفظ کرده و جلوهای کمنظیر از پیوند معنویت و هنر اسلامی را به نمایش میگذارد.
مسجد قایتبای در شهر فیوم، بهعنوان یکی از شاخصترین بناهای تاریخی دوره مملوکی، همچنان نمادی از عظمت معماری اسلامی و هویت دینی این منطقه بهشمار میرود.
این مسجد که بیش از پنج قرن در برابر گذر زمان و تحولات شهری ایستادگی کرده، جایگاهی ریشهدار در وجدان فرهنگی و مذهبی مردم استان فیوم دارد و برگ مهمی از تاریخ مصر در قرن پانزدهم میلادی را روایت میکند.
سلامه عبدالرازق، معاون وزارت اوقاف مصر، در جریان بازدید میدانی از مسجد تاریخی قایتبای، از روند فعالیتهای جاری در این مکان بازدید کرد و از حضور منظم کارکنان و مدیریت مسجد اطمینان یافت.
وی تأکید کرد که این اقدامات در راستای حفظ شأن دینی و تاریخی مسجد انجام میشود.
عبدالرازق در گفتوگو با روزنامه «المصری الیوم» اظهار داشت: مسجد قایتبای از جایگاهی ویژه برخوردار است، چراکه هم یک اثر تاریخی ارزشمند بهشمار میرود و هم منبری برای عبادت و ترویج اندیشه اسلامی معتدل است.
معاون وزارت اوقاف مصر افزود: در ماه مبارک رمضان، این مسجد شاهد فعالیتهای گسترده تبلیغی و دینی از جمله برگزاری دروس و نشستهای روزانه پس از نمازهاست که با هدف تقویت ارزشهای اخلاقی، اصلاح مفاهیم و گسترش روحیه تسامح در اسلام برگزار میشود.
وی گقت که وزارت اوقاف مصر اهتمام ویژهای به تداوم نقش دینی مساجد تاریخی، در کنار حفظ قداست و هویت اصیل آنها دارد.
عبدالرزاق همچنین تصریح کرد که این مسجد در منابع تاریخی با نام «جامع خوند اصلبای» شناخته میشود؛ نامی برگرفته از سلطانه خوند اصلبای، همسر سلطان اشرف قایتبای، که بانی ساخت این مسجد بوده است. ساخت بنا به سالهای ۹۰۱ تا ۹۰۴ هجری قمری (۱۴۹۵ تا ۱۴۹۸ میلادی) بازمیگردد و در دوره حکومت فرزندش، سلطان ناصر محمد بن قایتبای، به پایان رسیده است. این موضوع در کتیبههای موجود بر سردر اصلی مسجد نیز ثبت شده است.
در همین حال، دکتر محمد ابراهیم، کارشناس ارشد آثار باستانی در وزارت گردشگری و آثار مصر، تأکید کرد که نامگذاری مسجد به نام «خوند اصلبای» نشاندهنده نقش برجسته زنان خاندان سلطنتی مملوکی در ساخت بناهای مذهبی است.
وی افزود: خوند اصلبای با هدف جاودانهسازی نام خود و پیوند آن با کار خیر و فعالیت دینی، هزینه ساخت این مسجد را تقبل کرد، اما بعدها نام «مسجد قایتبای» بهسبب شهرت بیشتر این سلطان، در میان مردم رواج یافت.
از سوی دیگر، سید الشوره، کارشناس آثار باستانی استان فیوم، توضیح داد که این مسجد در میان مردم به «مسجد بابالوداع» نیز شهرت دارد؛ چراکه در نزدیکی ورودی گورستان شهر واقع شده و در گذشته مردم نماز میت را در آن اقامه کرده و سپس اموات را برای خاکسپاری بدرقه میکردند. همین موضوع، به مسجد بُعدی انسانی و عاطفی بخشیده و آن را با مفاهیمی چون وداع و رحمت در حافظه جمعی مردم پیوند داده است.
وی افزود: مسجد خوند اصلبای در شمالغربی بخش غربی شهر فیوم قرار دارد؛ از جنوب غربی به خیابان سوقالصوفی، از شمال غربی به خیابان اصلی منتهی به کرانه غربی بحر یوسف و از دو سمت دیگر به بافت مسکونی محدود میشود. این موقعیت جغرافیایی، بیانگر پیوند مسجد با شبکه راهها و مسیرهای آبی شهر در دوره مملوکی است.
ابراهیم رجب، مدیر پیشین آثار اسلامی، نیز با اشاره به ویژگیهای معماری مسجد گفت: در گذشته، بخش شمالغربی مسجد بر روی بحر یوسف و بر فراز پلی با دو دهانه بنا شده بود، اما این بخش در سال ۱۸۸۷ میلادی دچار فروریختگی شد و از میان رفت. پس از آن، کمیته حفظ آثار تاریخی وارد عمل شد و بخشهای باقیمانده را مرمت کرد، بهگونهای که مسجد امروزه تنها در قسمت ساختهشده بر خشکی پابرجاست.
رجب تاکید کرد که نمای شمالغربی مسجد حدود ۱۴٫۱۰ متر طول دارد و شامل سه فرورفتگی تزئینی با مقرنسهایی در بالای آن است که در هرکدام پنجرههایی چوبی با طرح مشبک دیده میشود. نمای شرقی مسجد حدود ۱۹٫۸۸ متر طول دارد و دارای چهار فرورفتگی مشابه است، در حالی که در نمای شمالی تنها قابهای چوبی پنجرهها باقی مانده است. نمای جنوبشرقی نیز شامل دو فرورفتگی با چراغهایی ساده در بالای آنهاست و در میان آنها برآمدگیای دیده میشود که محل محراب را از بیرون مشخص میکند.
ورودی اصلی مسجد در ضلع جنوبغربی قرار دارد و با تزئینات گیاهی و نقوش اسلیمی آراسته شده است. در دو سوی این ورودی، کتیبههایی با نام سلطان ناصر محمد بن قایتبای دیده میشود و کتیبهای دیگر نیز به نام خوند اصلبای و شیخ عبدالقادر دَشطوطی که ساخت مسجد به اشاره او انجام شده است، اشاره دارد.
در فضای داخلی، مسجد در اصل دارای صحن مرکزی با چهار ایوان بوده که بزرگترین آنها ایوان قبله است.
در وضعیت کنونی، صحن به شکل مستطیل درآمده و رواق قبله و رواق مقابل آن با طاقهایی منظم احاطه شدهاند. کف صحن اندکی پایینتر از سطح اطراف است و وجود یک آبانبار در گوشه جنوبغربی، نشاندهنده توجه معماران به تأمین نیازهای خدماتی مسجد است.
همچنین سقف مسجد در گذشته از تیرهای چوبی منقوش با کتیبههای تزئینی ساخته شده بود که جلوهای از شکوه هنر مملوکی را بازتاب میدهد. محراب با فرم نیمدایره و منبر چوبی (دکه المبلّغ) از دیگر عناصر شاخص معماری مسجد بهشمار میروند.
این مسجد پس از سالها تعطیلی، تحت عملیات مرمت جامع از سوی وزارت آثار مصر قرار گرفت که شامل استحکامبخشی سازه، رفع رطوبت و بازسازی تزئینات بود و سرانجام در ۲۸ ژوئن دو سال پیش، بار دیگر بهطور رسمی برای اقامه نماز و بازدید عموم گشوده شد.
خبرگزاری شبستان
درباره نویسنده
نویسنده