برکههای تاریخی هرمزگان/ میراثی زنده در مدیریت بارندگیهای اخیر و تابآوری آبی جنوب ایران
بارندگیهای قابل توجه هفته گذشته در استان هرمزگان، بار دیگر نگاه کارشناسان، مدیران و فعالان حوزه میراث فرهنگی و منابع آب را به سوی سازههای سنتی ذخیره آب جلب کرده است؛ سازههایی که قرنها پیش، در پاسخ به شرایط اقلیمی سخت جنوب ایران شکل گرفتهاند و امروز نیز میتوانند نقشی مؤثر در مدیریت منابع آب ایفا کنند.
میراث آریا: برکهها یا آبانبارهای تاریخی هرمزگان، نمونهای شاخص از پیوند میان معماری بومی، دانش مهندسی سنتی و فرهنگ اجتماعی مردم این سرزمین هستند؛ بناهایی که در جریان بارندگیهای اخیر، کارکرد اصلی خود را بار دیگر به نمایش گذاشتند.
استان هرمزگان از دیرباز با چالش کمبود آب شیرین مواجه بوده است. اقلیم گرم و خشک، بارندگیهای کممقدار و نامنظم، تبخیر بالا و محدودیت منابع آب سطحی و زیرزمینی، همواره زندگی در این منطقه را با دشواری همراه کرده است. در چنین شرایطی، جمعآوری و ذخیره نزولات جوی بهعنوان راهکاری حیاتی و هوشمندانه در میان ساکنان جنوب ایران رواج یافته و برکهها بهعنوان مهمترین زیرساخت این نظام آبی شکل گرفتهاند. این بناها نهتنها پاسخگوی نیازهای روزمره مردم بودهاند، بلکه زمینهساز تداوم سکونت، شکلگیری روستاها و رونق مسیرهای ارتباطی و تجاری در هرمزگان شدهاند.
بارندگیهای اخیر نشان داد که برکهها، علیرغم گذشت زمان و تغییر شیوههای تأمین آب، همچنان از کارایی بالایی برخوردارند. در بسیاری از مناطق استان، روانابهای ناشی از بارشها از طریق آبراههها و ممرهای قدیمی به داخل برکهها هدایت شده و حجم قابل توجهی از آب باران در این مخازن ذخیره شده است. این موضوع بهخوبی نشان میدهد که جانمایی برکهها بر اساس شناخت دقیق از توپوگرافی زمین، مسیر حرکت آب و رفتار بارشهای فصلی انجام شده و معماران و سازندگان گذشته، به درکی عمیق از طبیعت و اقلیم منطقه دست یافته بودند.
از منظر معماری، برکههای هرمزگان تنوع قابل توجهی دارند و هر یک متناسب با شرایط محیطی و نیازهای محلی طراحی شدهاند. پلانهای دایرهای با پوشش گنبدی، رایجترین گونه برکهها در استان بهشمار میروند؛ شکلی که علاوه بر استحکام سازهای، موجب کاهش تبخیر آب و حفظ دمای مناسب مخزن میشود. در کنار این نمونهها، برکههای طولی و مستطیلی با طاق آهنگ و همچنین برکههای صلیبیشکل نیز دیده میشود که هرکدام بیانگر خلاقیت و انعطافپذیری معماری بومی جنوب هستند. گنبدهای مرتفع، بازشوهای متعدد، نورگیرها و سرریزها، علاوه بر کارکردهای فنی، جلوهای شاخص به منظر فرهنگی دشتها و سکونتگاههای هرمزگان بخشیدهاند.
مصالح بهکاررفته در ساخت برکهها نیز کاملاً بومی و متناسب با اقلیم منطقه انتخاب شده است. سنگ رودخانه، سنگ مرجان و ملات ساروج، عناصر اصلی این سازهها را تشکیل میدهند. ساروج، که ترکیبی از آهک، شن، ماسه و مواد آلی است، بهدلیل مقاومت بالا در برابر رطوبت و شرجی، نقش عایق اصلی مخزن را ایفا میکرده و مانع نفوذ و هدررفت آب میشده است. استفاده از سنگ مرجان نیز، علاوه بر سبکی و دسترسی آسان، بهدلیل خاصیت ضدحشره، به بهداشت آب ذخیرهشده کمک میکرده است. این انتخاب مصالح، نمونهای روشن از بهرهگیری هوشمندانه از منابع طبیعی و دانش تجربی بومی است.
برآوردها از وجود حدود دو هزار برکه در سراسر استان هرمزگان حکایت دارد؛ آماری که نشاندهنده گستردگی و اهمیت این شیوه ذخیره آب در جنوب کشور است. شهرستانهایی چون بندرلنگه، بستک، قشم، بندرخمیر، پارسیان، بندرعباس و کیش، بیشترین تمرکز این سازهها را در خود جای دادهاند. بسیاری از این برکهها در کنار راههای قدیمی، کاروانسراها و مراکز سکونتی ساخته شدهاند و نقش پشتیبان مسیرهای تجاری و دریایی خلیج فارس را بر عهده داشتهاند. از این منظر، برکهها نهتنها سازههایی آبی، بلکه بخشی از شبکه زیرساختی و اقتصادی تاریخی هرمزگان محسوب میشوند.
جنبه اجتماعی و فرهنگی برکهها نیز از اهمیت ویژهای برخوردار است. ساخت و نگهداری این بناها همواره با باورهای دینی و سنتهای وقف در جنوب ایران پیوند داشته است. در فرهنگ محلی، تأمین آب شرب بهعنوان عملی خیرخواهانه و ماندگار تلقی میشده و بسیاری از برکهها به همت افراد نیکوکار ساخته و برای استفاده عموم وقف شدهاند. نگهداری، لایروبی و مرمت دورهای برکهها نیز با مشارکت مردم محلی انجام میشده و همین امر، حس تعلق و مسئولیتپذیری اجتماعی نسبت به این سازهها را تقویت کرده است.
بارندگیهای اخیر، علاوه بر نقش مستقیم در ذخیره آب، فرصتی تازه برای بازاندیشی در جایگاه برکهها در نظام مدیریت منابع آب استان فراهم کرده است. در شرایطی که تغییرات اقلیمی، الگوی بارشها را نامنظمتر کرده و فشار بر منابع آب زیرزمینی افزایش یافته است، توجه به زیرساختهای سنتی میتواند راهکاری مکمل و پایدار باشد. برکهها، بهدلیل هزینه ساخت و نگهداری پایین، سازگاری بالا با محیطزیست و اتکا به منابع طبیعی، میتوانند در کنار سامانههای نوین، بخشی از راهحل مقابله با تنش آبی باشند.
از منظر میراث فرهنگی نیز، برکههای هرمزگان بخشی ارزشمند از هویت تاریخی و منظر فرهنگی استان بهشمار میروند. حفاظت، مرمت اصولی و احیای کارکردی این سازهها، نهتنها به حفظ میراث معماری آبی ایران کمک میکند، بلکه میتواند زمینهساز توسعه گردشگری فرهنگی و آشنایی نسلهای جدید با دانش بومی گذشتگان باشد. تجربه بارندگیهای اخیر نشان داد که این بناها هنوز زندهاند و میتوانند نقشی فعال در زندگی امروز ایفا کنند.
در مجموع، برکههای تاریخی هرمزگان را میتوان نمادی از همزیستی هوشمندانه انسان و طبیعت در یکی از سختترین اقلیمهای کشور دانست. بارندگیهای اخیر بار دیگر ثابت کرد که میراث گذشته، صرفاً یادگاری تاریخی نیست، بلکه ظرفیتی ارزشمند برای پاسخ به چالشهای امروز و آینده مدیریت آب در جنوب ایران بهشمار میرود؛ ظرفیتی که با برنامهریزی درست، میتواند به تقویت تابآوری جوامع محلی و پایداری منابع آب منجر شود.
درباره نویسنده
نویسنده