در دل شهر تاریخی و کویری زواره، مسجد جامع این شهر به‌عنوان نخستین مسجد چهارایوانی ایران اسلامی، جلوه‌ای درخشان و جذاب برای گردشگران و علاقه‌مندان به معماری است. این اثر تاریخی که یادگاری از دوران سلجوقیان به شمار می‌رود، در سال ۵۳۱ هجری قمری به دستور علی ابن احمد رئیس زواره‌ای و توسط محمود اصفهانی بنا شده است.

مسجد جامع زواره با زیر بنایی به مساحت ۱۲۰۰ مترمربع، در مرکز شهر و بین بازارچه تاریخی زواره و حسینیه کوچک واقع شده است. این بنا با استفاده از مصالحی، چون آجر، گچ، خاک و چوب ساخته شده و طراحی آن بر اساس اصول و فنون علوم ریاضی اسلامی انجام شده است.

گنبد دوپوشه مسجد که به‌عنوان پوششی سرمایشی و گرمایشی عمل می‌کند، نمایی بزرگ و عظیم از بیرون دارد و از داخل به زیبایی خاصی می‌رسد. این گنبد ضد زلزله است و بر شکوه این بنا می‌افزاید. مسجد دارای سه محراب تاریخی است که مهم‌ترین آن، محراب زیر گنبد قرار دارد.

سابقه تاریخی مسجد جامع زواره

تاریخ ساخت این بنا با نقل‌قول‌های مختلفی همراه است؛ برخی از تاریخ‌نگاران معتقدند که محمد ابن ابراهیم زواره‌ای در قرن اول یا دوم هجری قمری بانی مسجد بوده است. در جوار سر درگاه غربی مسجد، برجی استوانه‌ای‌شکل به چشم می‌خورد که جدارش از آجر تشکیل شده و به داخل مسجد راه دارد. بر فراز این برج، اتاقکی چوبی برای مؤذن نصب شده است.

گنبدخانه مسجد با گچ‌بری‌های هنرمندانه و آیاتی از قرآن تزئین شده که کار دست استادان زمان سلجوقی است. خطوط مختلفی از جمله خط کوفی، نسخ و ثلث در تزیینات محراب و ایوان مسجد به‌کاررفته است. بنای گنبد این مسجد شباهت زیادی به گنبد مسجد جامع اصفهان دارد.

شبستان مسجد توسط حاج سید محمدعلی طباطبایی زواره‌ای در اوایل دوره قاجار بنا شده که بیشتر در زمستان‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد. زیر گنبد اصلی، نقوش و خطوط هنری زیبایی وجود دارد و در طرفین شبستان اصلی، دو شبستان دیگر وجود دارد که شبستان غربی به یک شبستان زمستانی متصل شده و با پنج پله به کف آن می‌رسد.

محمد رضاصدوقی، محقق و کارشناس آثار تاریخی اظهار داشت: تا قبل از ساخت مسجد جامع زواره سبک ساخت مساجد در ایران مساجد شبستانی بوده شبیه مسجدالنبی با الگوی اسلامی و در دوره سلجوقیان با ساخت مسجد جامع زواره برای اولین‌بار مدل ساخت مساجد ایرانی رونمایی می‌شود.

وی افزود: معماری که مسجد جامع زواره را بنا کرده سبک چهار رکنی یا چهارایوانی را برای اولین‌بار در مسجد جامع زواره و سپس در مسجد جامع اردستان و مسجد جامع اصفهان پیاده کرده است.

مسجد جامع زواره، هویت مردمان کویر

محمدعلی عظیمیان زواره، نویسنده و تاریخ‌نگار در گفت‌و‌گو با خبرنگار فارس در اصفهان درمورد ویژگی‌های این بنای تاریخی اظهار داشت: معماری اسلامی در طول زمان علاوه بر تأثیرپذیری از عواملی نظیر مذهب، سیاست، جغرافیا و اقتصاد در هر دوره‌ای سبک و شیوه خاص خود را داشته است.

وی افزود: مساجد ازجمله فضا‌های معماری اسلامی هستند که از عناصر مشترکی تشکیل شده‌اند. یکی از این عناصر الگوی چهارایوانی ازجمله الگو‌های مساجد اولیه در معماری اسلامی ایران است که مسجد جامع زواره یکی از آنهاست.

عظیمیان زواره بیان داشت: عناصر به‌کاررفته در مسجد جامع زواره با اقتضای طبیعت کویری این دیار وفق داده شده و عناصری، چون آجر، گچ‌وخاک و مقداری چوب در بنای بنیادی آن به‌کاررفته است.

این نویسنده گفت: این بنا توسط بانی خیری، چون ابونصر احمد بن علی ازواری، مشهور به رئیس زواره شکل‌گرفته است. وی از مردان نامی و عارف، فاضل و از رجال سیاسی سده ششم هـجری قمری است و نام آن بر لوحی با خط کوفی در صحن مسجد جامع زواره نصب شده است.

وی افزود: این مسجد در مرکز شهر بین بازار و بازارچه‌ای که مشرف بر دیگر مکان‌هاست، قرارگرفته است و نمای خارجی آن جداری ضخیم از آجر است که همه جوانب آن را در بر دارد.

عظیمیان زواره خاطرنشان کرد: دو درب ورودی بر ضلع شرقی و غربی این مسجد توسط سر درگاه‌هایی درآمده و درب‌ها به سمت داخل مسجد باز می‌شوند و روبروی هم قرار دارند و محل تردد خواهران و برادران به طور جداگانه از این دو درب است.

مسجد جامع زواره نه‌تنها یک مکان مذهبی بلکه یک اثر هنری و تاریخی است که نشان‌دهنده غنای فرهنگی و معماری ایران اسلامی در دوران سلجوقیان است. این بنا پس از گذشت بیش از هزار سال هنوز هم میزبان مراسم مذهبی باشکوه خاصی است.

این مسجد به دلیل هویت تاریخی و فرهنگی بسیاری که دارد، همه ساله میزبان گردشگران زیادی از شهر‌های مختلف ایران و سایر نقاط دنیا است. بازدید از این مکان می‌تواند تجربه‌ای فراموش‌نشدنی برای هر گردشگری باشد که به تاریخ و هنر علاقه‌مند است.

مسجد جامع زواره در تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۱۵ با شماره ثبت ۲۸۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این مسجد نمادی از افتخار ایران اسلامی و بیانگر هویت فرهنگی و اقتدار معنوی ماست؛ جواهری در دل کویر که هر بازدیدکننده‌ای را مجذوب خود می‌کند.

فارس