آجر از دیرباز ستون فقرات معماری ایرانی بوده است. این مصالح ساده و در عین حال هوشمند، به دلیل ساخته شدن از خاک رس و پخت در کوره، ویژگی‌های منحصر به‌فردی دارد. ضریب انتقال حرارت پایین آجر باعث می‌شود در برابر تغییرات شدید دمایی عملکردی متعادل داشته باشد.
تغییری که به گفته کارشناسان عمران نه‌تنها سیمای شهرها را بی‌هویت کرده، بلکه از نظر مصرف انرژی، ایمنی در برابر زلزله و آسایش حرارتی نیز پیامدهای منفی جدی به همراه داشته است.
سنگ؛ زیبایی ظاهری اما عملکرد ضعیف
زهرا کرمی کارشناس اظهار داشت: آجر مانند یک بافر طبیعی عمل می‌کند؛ در روزهای گرم تابستان، جلوی ورود سریع گرما به ساختمان را می‌گیرد و در شب‌های سرد زمستان، مانع خروج فوری گرما از داخل می‌شود. این یعنی یک ساختمان آجری به‌طور طبیعی مصرف انرژی کمتری برای خنک‌سازی یا گرم‌سازی دارد.
وی گفت: یکی دیگر از ویژگی‌های مهم آجر، «تنفس‌پذیری» آن است. آجر برخلاف سنگ، رطوبت را به شکل کنترل‌شده‌ای جذب و دفع می‌کند. این ویژگی مانع از ایجاد رطوبت حبس‌شده در دیوارها و در نتیجه رشد قارچ و کپک می‌شود.
این کارشناس عمران توضیح داد: خانه‌های آجری در شمال ایران که رطوبت بالاست، بهتر عمل می‌کنند. چون آجر رطوبت را در خود ذخیره و سپس به تدریج آزاد می‌کند اما سنگ نه رطوبت را مدیریت می‌کند و نه هوابندی مناسبی دارد. همین باعث شده در ساختمان‌های سنگی مشکلاتی مثل نم‌زدگی و تخریب زودرس دیوارها بیشتر شود.
آجر و تهویه طبیعی ساختمان
کرمی خاطرنشان کرد: وزن، زلزله و امنیت جانی؛ یکی از جدی‌ترین تفاوت‌های آجر و سنگ، مسئله وزن و ایمنی در برابر زلزله است. وزن مخصوص آجر حدود ۱۸۰۰ کیلوگرم بر متر مکعب است. وزن مخصوص سنگ‌های متراکم ساختمانی مثل گرانیت تا ۲۷۰۰ کیلوگرم بر متر مکعب می‌رسد.
وی در پایان یادآور شد: روح معماری ایرانی در آجرهایش زنده است. اگر به آن بازنگردیم، شهرهایمان نه‌تنها هویت خود را از دست می‌دهند، بلکه امنیت و آسایش مردم نیز در خطر خواهد بود.
بُعد هویتی و فرهنگی
غلام‌حسین محسنی کارشناس عمران اظهار کرد: در مقابل، نماهای سنگی به‌ویژه تراورتن و مرمر که این روزها در اکثر شهرها دیده می‌شوند، رسانای بسیار خوبی برای گرما و سرما هستند. سنگ در تابستان خیلی سریع داغ می‌شود و حرارت را به دیوارها منتقل می‌کند؛ در زمستان هم سرمای شدید را به فضای داخل می‌آورد.
وی ادامه داد: نتیجه این است که ساکنان خانه‌های سنگی عملاً مجبور به استفاده بیشتر از سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی می‌شوند. این یعنی افزایش مصرف انرژی، هزینه‌های بالاتر خانوار و فشار مضاعف به شبکه برق و گاز کشور.
این کارشناس معماری گفت: این یعنی نمای سنگی به‌طور میانگین ۵۰ درصد سنگین‌تر از نمای آجری است. در کشوری مثل ایران که روی کمربند زلزله قرار دارد، همین وزن اضافی خطر بزرگی است. در زلزله‌ها، سنگ‌ها به‌سرعت از نما جدا شده و فرو می‌ریزند. سقوط همین قطعات می‌تواند به قیمت جان رهگذران تمام شود. در حالی که آجر به دلیل اتصال قوی‌تر به ملات و سبک‌تر بودن، چنین خطر شدیدی ندارد.
هزینه‌های نگهداری و دوام
محسنی عنوان داشت: از نظر نگهداری نیز تفاوت چشمگیر است. نماهای آجری سنتی در صورت ساخت اصولی، ده‌ها سال بدون هزینه جدی باقی می‌مانند. اما نماهای سنگی به مرور زمان دچار «لق‌شدگی» می‌شوند. نصب سنگ به‌وسیله اسکوپ فلزی یا ملات سیمان، در برابر رطوبت و انبساط حرارتی دوام چندانی ندارد. سقوط سنگ‌ها در خیابان‌ها به یکی از نگرانی‌های جدی شهروندان و شهرداری‌ها تبدیل شده است.
وی افزود: اگرچه مباحث فنی اهمیت دارد، اما بُعد فرهنگی این ماجرا کمتر از مسائل مهندسی نیست. در معماری سنتی، آجر با رنگ گرم و بافت زنده‌اش، حس نزدیکی و صمیمیت ایجاد می‌کرد. کوچه‌های آجری شهرهایی چون یزد، کاشان و حتی محلات قدیمی مازندران، با طاق‌نماها و نقش‌ونگارهای آجری، هویتی متمایز داشتند.
این کارشناس عمران تصریح کرد: اما امروز، سنگ‌های براق و بی‌روح جای آن‌ها را گرفته‌اند. کوچه‌ها شبیه هم شده و سیمای شهرها یک‌دست و بی‌هویت گشته است. شهرهایمان شبیه نمایشگاه سنگ شده‌اند. وقتی از یک خیابان عبور می‌کنید، نمی‌توانید تشخیص دهید در کجای ایران هستید. این یعنی هویت معماری از دست رفته است.
محسنی با بیان سه عامل اصلی تغییر سلیقه مردم یادآور شد: تجمل‌گرایی و چشم‌وهم‌چشمی؛ سنگ در نگاه عمومی نماد لوکس‌بودن است. سیاست‌های غلط شهرداری‌ها؛ مجوز نماهای رومی و سنگی بدون توجه به اقلیم و فرهنگ و بازار و تبلیغات؛ فشار اقتصادی تولیدکنندگان سنگ و تبلیغات گسترده.
وی راهکارهایی برای بازگشت به آجر بیان کرد که هنوز می‌توان این روند را اصلاح کرد از جمله تدوین ضوابط سختگیرانه برای استفاده از سنگ در نماهای مرتفع، ارائه تسهیلات مالی برای بازگشت به آجر و مصالح بومی، آموزش و فرهنگ‌سازی در رسانه‌ها برای نشان‌دادن برتری‌های آجر و حمایت از کارگاه‌های تولید آجر دست‌ساز و سنتی.
به گزارش بلاغ؛ معماری ایرانی ـ اسلامی حاصل قرن‌ها تجربه علمی، هنری و اقلیمی بود. آجر به‌عنوان نماد این معماری، هم زیبا بود، هم مقاوم، هم سازگار با طبیعت ایران. اما سنگ که امروز به‌خاطر تجمل‌گرایی رواج یافته، در واقع از نظر انرژی، ایمنی و هویت شهری ضعف‌های جدی دارد.
