مساجد؛ نگین گردشگری ایران
اماکن دینی همواره یکی از اصلی‌ترین قطب‌های گردشگری در سراسر دنیا به شمار رفته‌اند تا جایی که سالانه هزاران نفر برای بازدید از این بناها رهسپار کشورهای مختلف می‌شوند.
ایران اسلامی نیز مملو از این بناهای تاریخی-مذهبی و از جمله مساجد بسیار زیبایی است که از دوران صدر اسلام تا ادوار بعدی ساخته و به یادگار باقی مانده‌اند.
مسجد آقابزرگ کاشان
مسجد آقابزرگ مسجد و مدرسه‌ای بزرگ در کاشان، منسوب به ملا محمد مهدی نراقی (پدر ملا احمد نراقی) ملقب به آقابزرگ که به هزینه مردی نیکوکار به نام محمدتقی خانبان و پسرش در نیمه قرن ۱۳ق، مقارن با دوران پادشاهی محمد شاه قاجار (متوفی ۱۲۶۴ق) ساخته شده‌است.
این مسجد و مدرسه در محدوده تاریخی و بافت قدیمی شهر کاشان و در خیابان آقابزرگ، منشعب از خیابان فاضل نراقی واقع است و از نظر استواری هنوز وضعیت مطلوبی دارد.
پیشینه تاریخی
ساختمان این بنا در روزگار پادشاهی محمدشاه قاجار آغاز و در سال‌های نخستین سلطنت ناصرالدین‌شاه (۱۲۶۴–۱۳۱۳ق) به پایان رسید.
به نظر می‌رسد که این مجموعه، بر روی آثار به جای مانده پس از زلزله ۱۱۹۲ق یا دوره‌های گذشته ساخته شده باشد، به‌ویژه شبستان ۴۰ ستون شمالی مسجد؛ مساله دیگر اینکه تلفیق این شبستان با مسجد و مدرسه‌ای که بعداً در کنار آن ایجاد شد یکی از نمونه‌های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم است.
مشخصات مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان
مسجد و مدرسه آقابزرگ مجموعه نفیسی از عناصر معماری و تزیینات و ترکیبی از این حجم‌ها و اندام‌های متناسب به هم تنیده شامل: سردر و هشتی ورودی، صحن مرکزی، مقصوره و شبستان‌ها است. همچنین مدرسه آقا بزرگ کاشان با طرح گودال باغچه و بادگیرهای که نمایانگر استفاده هوشمندانه از عناصر اقلیمی است قابل توجه است.
استفاده از خاک بستر ساختمان، بدون باقی گذاشتن آثار یا ضایعات در محل استخراج، برای ایجاد مصالح موجب شده‌است تا با حداقل مصرف انرژی و افزودنی‌های غیر محلی، درصد عمده مصالح مورد نیاز از درون محل کارگاه ساختمان تأمین شود.
نمایی از گنبدخانه مسجد آقابزرگ
گنبدخانه روی ۸ پایه عظیم بر پا شده است؛ زیرا در طرح مساجد قدیمی ایران ایجاد گنبد بر روی پایه‌های آزاد به ندرت دیده می‌شود. نتیجه عملی اجرای این نوع طرح، جریان یافتن هوای خنک در فضای گنبدخانه در فصول گرم و تابستان‌های داغ منطقه کویری است؛ همچنین گودال باغچه (حیاط تحتانی) و حوض بزرگ (آب‌نما) و باغچه‌های آن به طراوت فضا کمک می‌کند ضمن اینکه این مسجد دارای بافت نسبتاً قرینه است.
مسجد کبود تبریز
عمارت مظفریه معروف به مسجد کبود یا مسجد جهانشاه از مساجد تاریخی تبریز مربوط به دوران حکمرانی قراقویونلوها در قرن نهم هجری است.
نام اصلی این بنا به آنچه در وقف‌نامه و شناسنامه این بنا آمده، عمارت مظفریه است (عمارت المبارکه المظفریه) این مسجد طبق کتیبه سردر آن، در سال ۸۴۵ خورشیدی و در زمان سلطان جهانشاه، مقتدرترین حکمران سلسله قراقویونلو و به دستور دختر او، صالحه خانم بنا شده‌است.
کتیبه‌ای کاشیکاری سردر اصلی مسجد کبود به سال ۸۷۰ (قمری) برابر با ۱۴۶۶ میلادی و ۸۴۵ خورشیدی نصب شده‌است. در زمین‌لرزه سال ۱۱۵٨ خورشیدی (۱۷۸۰ میلادی) آسیب فراوانی به مسجد وارد آمد و در اثر این زمین‌لرزه، گنبدهای مسجد فرو ریخت.
مرمت بنا
مرمت این بنا زمانی آغاز شد که پیش از دو قرن به صورت مخروبه‌ای در گوشه‌ای از شهر باقی مانده بود. درنهایت با همیاری گروهی از هنرمندان، مقدمات بازسازی آن فراهم شد. در این مرمت، آن قسمتی که همواره هدف اصلی و اساسی مرمت است زیرکاری و سفیدکاری شد طرح‌ها و کتیبه‌ها و نقش‌ونگارها نیز بازآفرینی شدند و بر روی دیوار جای گرفتند. اطراف خطوط بعد از شیارزنی رنگ آمیزی شد و در انتنها با لایه پارالویید ثابت شد.
از سال ۱۳۷۶ مرمت نقش و نگارها و از سال ۱۳۷۷ مرمت کتیبه‌ها آغاز شده‌است. در شبستان اصلی نیز چهارپایه کتیبه‌های هفت پایه تکمیل و دوباره نویسی شد. حالا طرح‌های گره بندی اضلاع طرح‌های لچک و ترنج چهارگوشه شبستان و کتیبه‌های فوقانی لچک و ترنج مراحل نهایی مرمت را می‌گذرانند. کاشی‌های شش گوشه لانه زنبوری به کار رفته در شبستان کوچک نیز به صورت نقاشی مرمت شده‌اند مابقی کار به صورت کادربندی انجام می‌شود.
معماری بنا
مسجد کبود با تنوع و ظرافت کاشیکاری و انواع خطوط به‌کاررفته در آن و به ویژه به دلیل رنگ لاجوردی کاشی‌کاری‌های معرق آن به «فیروزه اسلام» شهرت یافته‌است. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است. صحن بزرگ مسجد مربع شکل است که حوضی برای وضو در آن قرار داشت و شبستان‌هایی نیز جهت پناهگاه مستمندان، و درس خواندن در آن وجود داشته‌اند.
بنای اصلی مسجد کبود بنایی آجری است. این بنا دارای گنبد اصلی و گنبد جنوبی است که بر روی صحن بزرگ و صحن جنوبی کوچکتر واقع شده‌اند. بنا دارای هفت گنبد کوچکتر است که سقف شبستان‌های شرقی و غربی و ورودی مسجد را پوشانده‌اند. در ساختمان گنبدهای مسجد کبود از هیچ سازه‌ای استفاده نشده‌است همین کار بازسازی گنبدها را با مشکل مواجه نموده بود چه معماران معاصر از چگونگی طراحی و ساخت گنبد بدون سازه مسجد آگاهی نداشتند. مشکل بازسازی سرانجام با طرح استاد معماران بنام حل شد و بنا مجدداً بدون استفاده از سازه بازسازی گردید. بنای مسجد شامل صحن اصلی یا صحن بزرگ است که به شکل مربع و در زیر گنبد اصلی واقع شده‌است. بنای مسجد شامل یک صحن کوچک نیز است که در قسمت جنوبی مسجد و زیر گنبدی کوچکتر واقع است.
کاشی‌کاری‌های ایوان ورودی مسجد که با کاشی‌کاری‌های معرق تزئین شده‌است، کتیبه‌ای دارد به خط رقاع که به سال ۸۷۰ (قمری) نصب شده‌است. در دیوارهای شبستان کوچک ازجنس سنگ های خاصی که می تواند نور را از خود عبور بدهد و شفافیت بیشتری نسبت به مرمر دارد، سوره هایی از قرآن بر روی آنها حک شده‌است قرار دارند.
از ستون‌های واقع در صحن اصلی مسجد راه‌پله‌هایی برای دسترسی به ایوان‌ها ناظر بر صحن اصلی وجود دارد. در پایه ستون‌های مسجد محفظه‌های کوچکی وجود دارند. گمان می‌شود از این محفظه‌ها برای جاکفشی نمازگزاران استفاده می‌شده‌است که امروزه سبک و معماری آن عوض شده‌است.
مسجد امیرچخماق یزد
مسجد امیر چقماق که در تاریخ یزد به نام مسجد جامع نو یا مسجد دهوک نیز خوانده شده‌است در دوره تیموری به همت «امیرجلال‌الدین چقماق شامی» حاکم یزد از امراء و سرداران و مقرب درگاه شاهرخ و همسرش ستی فاطمه خاتون احداث شده‌است. ساخت این مسجد در سال ۸۴۱ هـجری قمری به پایان رسید. مسجد امیرچخماق از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار بعد از مسجد جامع یزد قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شماره ثبت ۲۴۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
این مسجد در ضلع جنوبی میدان امیرچخماق قرار دارد و در کریاس (ساختمان جلوی در ورودی) مسجد که به میدان باز می‌شود، سنگی نصب شده که بر آن متن وقفنامه‌ای به خط نسخ نصب شده است.
اسلوب و الگوی معماری مسجد جامع کبیر یزد را از همه حیث ترکیب‌بندی و هم از اجزا را در این مسجد می‌توان دید. این بنا از مساجد یک ایوانی است.
این بنا شامل یک حیاط مربع شکل (هر ضلع ۱۶ متر)، ایوان و گنبد خانه و دو شبستان در سمت چپ و راست آن (شرق و غرب محراب) و دو گرمخانه یکی در سمت شمال غربی و دیگری در سمت شمال شرقی صحن وجود دارد.
در قسمت جنوبی مسجد شبستان قرار دارد که شامل یک صحن اصلی در وسط و دو رواق در طرفین است. محوطه اصلی به‌وسیله دو غرفه از راهروها جدا شده است. محراب اصلی مسجد با کاشی معرق، مقرنس‌کاری شده است که در وسط مقرنس‌کاری گل مربعی از کاشی معرق وجود دارد و چهار بار عبارت الله، محمد و علی به خط کوفی در آن نقش بسته است.
در طرف راهروی شمالی که از در کریاس به صحن وارد می‌شود، شبکه‌هایی ظریف از کاشی‌های معرق در پنجره‌ها نصب شده‌اند. قسمتی از سردر صفحه ایوان کاشیکاری معرق شده‌است و جرزهای آن آجری رنگ است؛ دور خارجی گنبد و بر کمربند آن عبارت «السلطان ظل الله…» به کوفی بنایی تکرار شده‌است.
محراب صحنه اصلی از کاشی معرق با ساختمانی مقرنس کاری است که در وسط آن سنگ مرمر خوش‌تراشی به اندازه ۱/۱۵ * ۳/۳۸ متر نصب و در وسط مقرنس کاری یک گل مربع به اندازه ۵۴ * ۹۵ سانتیمتر نصب شده است؛ همچنین در دست چپ آن، یک سنگ مرمر به اندازه ۲۸ * ۳۰ سانتیمتر نصب شده‌است. سر در شرقی مسجد دارای کتیبه‌هایی از کاشی معرق به خط ثلث محمدالحکیم است.
گنبد مسجد خمیده و ترکدار است با کاشی سبز رنگ کاشی شده و پیرامون آن نیز کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد. در زمان فتحعلی شاه قاجار حاجی حسین عطار قسمتی بر شبستان مسجد افزود و قسمت‌هایی از مسجد را نیز تعمیر نموده‌است.
چرا مسجد امیرچخماق یزد فاقد مناره است؟
این سوال قطعاً پیش می‌آید که چرا مسجد میرچقماق یزد فاقد مناره است. طبق روایاتی که از گذشته تا به امروز به دست رسیده در دوران تیموری مسجدهایی که توسط بانوان دستور ساختشان داده می‌شده، بدون مناره ساخته می‌شدند.
از جمله گفته‌های دیگری که از این مسجد و سرگذشت آن به دست رسیده، می‌توان به اعتقادات ستی فاطمه اشاره کرد که برای وحدت شیعه و سنی و توجه مناسب و مطلوب به این دو قشر بدون مناره این مسجد را ایجاد کرده است، زیرا در مساجد اهل سنت یک مناره به کار می‌رود اما در مساجد شیعیان دو مناره وجود دارد.
مسجد جامع دزفول
این مسجد اولین و قدیمی‌ترین مسجدی است که در دزفول ساخته شده و در مرکز شهرستان دزفول در خیابان امام خمینی(ره) واقع شده است. ساخت این مسجد که به سبک معماری دوره ساسانی است بین قرون سوم و چهارم هجری قمری صورت گرفته‌است. البته اختلاف نظراتی وجود دارد و برخی مأخذها تاریخ ساخت مسجد جامع دزفول را سده هفتم هجری قمری می‌دانند.
کلیات بنای مسجد جامع دزفول
مسجد جامع دزفول، بزرگ ترین و مهم‌ترین مسجد دزفول است که در خیابان امام‌خمینی(ره) و در یک خیابان فرعی متصل به آن با گستردگی کوچکی در جلو در اصلی خود واقع شده است. این بنا که در یک طبقه ساخته شده دارای یک صحن بزرگ بوده که در دو جبهه آن ساخت و ساز انجام گرفته‌است و نماهای آجری سقف‌ها و ستون‌های سنگی بسیار زیبایی دارد.
کالبد اصلی بنا در جبهه جنوبی آن که هسته اولیه مسجد باشد سنگی است؛ مسجد دارای یک نمازخانه و محراب اصلی و دو شبستان پر ستون در دو طرف است و در قسمت شرقی نیز فضاهایی به عنوان فضاهای خدماتی و پشتیبانی واقع شده‌است. این مسجد در دوره‌های مختلف تکامل یافته و در هنگام جنگ نیز قسمتی ازآن مورد اصابت موشک قرار گرفته و تخریب شده‌است که در همان زمان دوباره بازسازی شد.
ایوان مسجد که در وسط واقع شده، در دو طرف خود، گلدسته‌هایی به ارتفاع ۱۵ متر دارد که شکوه معماری اسلامی و ایرانی آن را به رخ می‌کشد و با کاشی‌کاری‌های زیبایی مزین شده‌است. در گذشته بانگ مؤذن مسجد از این گلدسته‌ها نمازگزاران را به به راز و نیاز فرا می‌خوانده‌است.
نوع سقف‌های مسجد سنتی و تلفیقی از طاق، تویزها، کلمبوها و طاق گهواره‌ای است و سقف ایوان اصلی بنا با کاربندی و آجرهای رنگی جدا و ۴ تیپ متنوع دارد. سقف ایوان‌های مسجد نیز گنبدی شکل و از آجر هستند. از دیگر بخش‌های مسجد جامع دزفول، شوادانی عمیق با مساحت ۲۰۰ متر است که دارای ۲۵ پله و اتاق‌های کوچکی در وسط پلکان است که در نداشته و در اصلاح به آنها کت گفته می‌شود. برای تهویه هوای شوادان مسجد دو روزنه وجود دارد که از ویژگی‌های معماری دزفول در بناهای تاریخی و بافت قدیم دزفول می‌باشد که در دزفولی آنها را «دریزه» می‌نامند.
محراب مسجد جامع در انتهای دهنه وسط ضلع جنوبی قرارگرفته و ابعاد آن به طول ۱متر و۳۰سانتیمتر و عمق ۱متر و۱۰سانتیمتر می‌باشد و در کنار آن منبرسنگی به عرض ۱متر و۱۵سانتیمتر که دارای۱۰پله است قرار دارد. محراب دارای در مشبک چوبی است که به صورت عمودی بالا و پایین می‌رود.
در طرفین ایوان اصلی مسجد (ایوان جنوبی) دو گلدسته (مناره) کوتاه مشاهده می‌شود که احتمال می‌رود در زمان محمدعلی میرزا دولتشاه ساخته شده و با کاشی مزین شده‌اند.
غیر از حاشیه‌های زینتی که در گلدسته‌ها بکار رفته، پنج قسمت متمایز با توجه به نقوش به کاررفته در تزئینات مناره‌ها دیده می‌شود؛ قسمت اول که بالاتر از ایوان اصلی قرار گرفته با واژه علی، قسمت دوم حدفاصل ارتفاعی ایوان اصلی و سقف شبستان با کلمات (الله، محمد، علی) و در سومین قسمت سوره اخلاص در سه سطر و قسمت‌های چهارم و پنجم با نقوش زیبایی تزئین شده‌اند.
در زمان قدیم در تابستان که هوا گرم بوده نماز جماعت ظهر و عصر را در مسجد برگزار کرده‌اند. با توجه به هوای گرم تابستان دمای هوا در زیرزمین‌های سنتی دزفول (شوادون) نسبت به سطح زمین اختلاف دمایی در حدود ۳۰ درجه سانتیگراد دارد.
مسجد جامع مکی زاهدان
مسجد جامع مکی زاهدان، از بزرگترین مساجد جهان اسلام و مشهورترین مسجد اهل‌سنت در ایران است که در شهر زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. ساخت مسجد جامع مکی در سال۱۳۵۳ هجری خورشیدی توسط عبدالعزیز ملازاده، یکی از روحانیان شناخته شده اهل سنت ایران در سیستان و بلوچستان آغاز شد.
ویژگی‌های معماری
بنای اولیه دارای دو مناره با ارتفاع ۳۷ متر بود که با گذشت زمان و افزایش جمعیت و نیاز به فضای وسیع‌تر برای عبادت در چند مرحله توسعه و گسترش یافت. در سال ۱۳۷۰ مرحله اول توسعه مسجد در سه طبقه زیرزمین، همکف و طبقه اول شروع شد و نزدیک به ۲۰ سال طول کشید. نمای بیرونی مسجد مکی بسیار به مسجد سلطان احمد ترکیه نزدیک است و فضای داخلی آن نیز به مسجد النبی در مدینه شباهت دارد.
این مسجد ۳۳۰۰۰ متر مربع زیر بنا و چهار مناره به ارتفاع ۹۲ متر و ۵۲ گنبد دارد. ارتفاع گنبد مرکزی آن ۴۶ متر است. ساخت این مسجد در حال حاضر با کمک‌های مردمی و خیرین ادامه دارد.
درسال۱۳۹۰ بازسازی نمای بیرونی شروع و سعی شد که با معماری بقیه مساجد ایران متفاوت ترباشد و همان‌طور که اشاره شد نمای بیرونی مسجد مکی شبیه مساجد ترکیه است و در این میان بیشترین شباهت را به مسجد سلطان احمد دارد. در نمای درون آن نیز سعی شده است که از مسجد النبی الهام گرفته شود. طراحی بنای مسجد و معماری داخلی مسجد مکی کاری از هنرمندان ایرانی است. نماز جمعه از سال ۱۳۶۵ در مسجد مکی برگزار می‌شود.
گفتنی است: در سطح ایران اسلامی مساجد تاریخی بسیاری از دوران صدر اسلام و ادوار دیگر وجود دارد که هریک به خودی خود ظرفیت ارتقای گردشگری مذهبی را دارند؛ در این راستا به نظر می رسد که مسئولان باید بیش از پیش به این جایگاه و ظرفیت توجه داشته باشند چراکه علاوه بر تقویت و آشنایی مردم با فرهنگ و تاریخ بومی و اسلامی منجر به درآمدزایی و جذب گردشگر نیز می‌شوند.
شبستان
درباره نویسنده
نویسنده