خط بنایی متولی داخلی ندارد؛ اما مدعی خارجی دارد

لطفا به صورت اجمالی، تاریخچه و ویژگی‌های خط بنایی را بیان کنید.

خط بنایی که به نام‌های مختلفی همچون کوفی بنایی یا معقلی هم شناخته می‌شود، سابقه‌ای تاریخی دارد که نمونه‌های تاریخی آن به قرن پنجم هجری برمی‌گردد، ولی احتمالا حداقل ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال قبل از آن هم وجود داشته است. به عبارتی دیگر می‌توان گفت این خط در نیمه‌های قرن سوم هجری شکل گرفته و ارتباطی مستقیم با معماری و ساختمان‌سازی داشته است.

با توجه به نیاز شدید به کتابت قرآن کریم در سال‌های اولیه ظهور اسلام، تمامی قرآن‌ها در آن زمان به خط کوفی کتابت شدند که در آن زمان کوفه نیز بخشی از ایران فرهنگی بوده است. به این نکته باید توجه کنیم که دیگر خطوط تماما ایرانی هستند و به دست ایرانیان طراحی شده و سپس مورد استفاده دیگر اقوام قرار گرفته است.

تفاوت آن با سایر خطوط چیست؟

خط بنایی یک هویت مستقل دارد و نباید صرفا آن را زیرمجموعه‌ای از خط کوفی دانست. هرچند ریشه‌های آن به خط کوفی بازمی‌گردد. خط کوفی در کتابت به کار رفته و دارای ترکیبی از خطوط صاف (سطح) و منحنی (دور) است. به طور دقیق‌تر، کوفی پنج ششمش سطح و یک ششمش دور است. اما خط بنایی کاملا از خطوط صاف (سطح) تشکیل شده و هیچ خط منحنی یا دوری در آن وجود ندارد.این نکته در تقسیم‌بندی‌های خوشنویسی اهمیت دارد؛ مثلا خط ثلث یک سومش دور است و دو سومش سطح، اما خط بنایی شش دانگش سطح محض است. بنابراین، خط بنایی کاملا هندسی و زاویه‌دار است و باتوجه به ریشه‌های معماری و آجرچینی شکل گرفته است. در واقع این خط از کتابت شروع نشده، بلکه از معماری و چیدن آجرها برای ایجاد نقش‌ونگار به‌وجود آمده است.

پیش از اسلام نیز نقوش معقلی که پایه‌های این خط هستند، وجود داشته‌اند و پس از ظهور اسلام، این نقوش به شکل خط و نوشته‌های عربی درآمدند.

انواع ترکیب‌بندی‌های خط بنایی چگونه است و چه تفاوتی با خط کوفی دارد؟

یکی از ویژگی‌های مهم خط بنایی، تنوع بالای ترکیب‌بندی‌های آن است. برخلاف خط کوفی که معمولا به صورت سطری یا کتیبه‌ای نوشته می‌شود، خط بنایی می‌تواند به شکل‌های پیچیده‌تری مانند حلزونی، متداخل و رفت و برگشتی به کار رود.

به طور مثال، می‌توان یک کلمه مثل «الله» را در مرکز قرار داد و داخل آن یک سوره یا آیه به صورت متداخل نوشت یا یک نوشتار کامل را به شکل تونل یا حلزونی در داخل یک مربع پیچید. روش رفت‌وبرگشت نیز وجود دارد که شبیه به شانه ‌کردن انگشتان دست است؛ یعنی کتیبه‌ای نوشته می‌شود و سپس متن به عقب بازمی‌گردد و دوباره نوشته می‌شود.
این نوع ترکیب‌بندی‌ها بیشتر در مناطق مرکزی ایران مثل اصفهان و یزد رایج است و هرچند نمونه‌هایی در تبریز، اردبیل، مشهد، شیراز و حتی کشورهای افغانستان، ازبکستان، آذربایجان، ترکیه و عراق نیز یافت می‌شود، مرکز خط بنایی ایران عمدتا این مناطق مرکزی است.

امروزه خط بنایی در گرافیک، طراحی فونت، لوگوها و حتی پرچم‌ها کاربرد زیادی دارد و بخش قابل توجهی از آثار هنری و نمادهای ملی مانند ۲۲ بار تکرار «الله اکبر» روی پرچم ایران بر پایه این خط طراحی شده‌اند.

وضعیت آموزش، حفظ و معرفی خط بنایی در ایران چگونه است و چه چالش‌هایی دارد؟

در گذشته باور عمومی بر این بود که خط بنایی قابل آموزش نیست، بلکه فقط قابل ترسیم است، اما این باور شکسته شده است. کتابی که با عنوان «بنای خط» نوشته‌ام، فصل آموزشی مفصلی دارد که اولین‌بار به صورت علمی و جامع، آموزش خط بنایی را مطرح کرده است.

متأسفانه امروز در بازار کتاب‌ها و آموزشگاه‌هایی وجود دارند که ادعای آموزش خط بنایی دارند، اما اطلاعاتشان بسیار ناقص و ابتدایی است و حتی به فراگیران مجوز تدریس می‌دهند در حالی که خودشان دانش کافی ندارند. این موضوع به نوعی بحران آموزشی در این حوزه است.در آموزش صحیح، ما تمام حروف را به صورت مفرد، گردان و پیچیده تدریس می‌کنیم. بخش پیچیده شامل ترکیب‌بندی‌های سطری، حلزونی، متداخل و رفت و برگشتی است که چالش اصلی آن مدیریت فضای مثبت و منفی است، به طوری که هم فضای سیاه و هم فضای سفید در ترکیب‌بندی نقش دارند و هر دو معنا و ارزش دارند.با وجود این مشکلات، من طرح درسی ۱۵ جلسه‌ای برای آموزش خط بنایی تدوین کرده‌ام و تا کنون ۱۹ دوره برگزار شده است، اما این موضوع هنوز فراگیر نیست و نیازمند برنامه‌ریزی و حمایت‌های سازمان میراث فرهنگی است.

چرا کشورهای دیگر مدعی خط بنایی شده‌اند؟

به طور کلی متولی فرهنگی رسم‌الخط در ایران وزارت ارشاد است که این سازمان نیز این مسئولیت را به عهده انجمن خوش‌نویسان قرارداده است. این انجمن عموما بر روی خطوط نستعلیق، ثلث و شکسته تمرکز کرده و بیشتر فعالیت آن‌ها در زمینه این خطوط ذکر شده است. متاسفانه دیگر خطوط ایرانی بدون متولی مانده و به حال خود رها شده‌اند. با این شرایط بسیار طبیعی است که دیگر کشورها پیگیر ثبت این خطوط به نام خود هستند؛ چرا که ما حتی کارگروهی برای تحقیق، اشاعه و آموزش این خطوط نداریم.

اصفهان زیبا