بناهای تاریخی هندیجان؛ از صفوی تا پهلوی
بیشترین آثار و بناهای معماری باقی‌مانده در سطح شهرستان هندیجان براساس شواهد و مستندات، متعلق به اواخر دوره قاجار هستند و قدیمی‌ترین بنای باقی‌مانده به دوران پیش‌تر یعنی اواخر صفوی تعلق دارد. شهر هندیجان دارای بازار قدیمی با بافت تاریخی است که در ۲۰ تا ۳۰ سال گذشته از بین رفته است و همه مغازه‌ها جای خود را به مغازه‌های جدید داده‌اند.
براساس گفته اهالی محل و براساس این‌که مغازه‌ها مربوط به اجداد آنها بوده‌اند، این مغازه‌ها حدود ۳۰۰ سال قدمت داشته‌اند؛ بنابراین براساس شواهد موجود و اطلاعات شفاهی افراد بومی می‌توان گفت هندیجان حداقل از اواخر دوره صفوی شهری پررونق و آباد و دارای مسجد جامع بوده است، گرچه براساس نوشته‌های سفرنامه‌نویسان، پیش از آن هم دارای سکونت بود ولی اکنون شواهدی در دست نیست.
انواع بناهای برجای‌مانده شامل خانه، مسجد و مقبره هستند که البته بناهای متعدد و مختلف دیگری شامل حمام قدیمی (قاجاری)، گنجور و حرم سرای میرعبدالله که مقر حکومت و محل زندگی خانواده او بوده (قاجاری ـ پهلوی اول)، بغی بغا که محل انشعاب آب بوده (قاجار)، اسکله (پهلوی) و مدرسه‌ای به نام مدرسه شوکت (پهلوی اول) در این شهر وجود داشته که در حافظه بزرگان این شهر برجاست ولی همگی ازبین رفته‌اند.
مصالح کلی معماری بناها شامل آجر، خشت، گچ، چوب، حصیر و کاهگل است که تقریباً در همه بناها یکسان است. تزئینات به کار رفته شامل گره‌چینی در پنجره، آجرکاری مشبک، طاقچه و طاق‌نما با قوس‌های هلالی و جناغی و موارد معدودی تزئین با کاشی هستند. درب‌ها و چهارچوب پنجره‌ها از جنس چوب و درب‌های چوبی دارای تزئیناتی از جنس فلز هستند.
خانه‌های مسکونی
برخی خانه‌های باقی‌مانده عبارتند از خانه نقیبی، خانه شیرعلی موسوم به خانه هندیجان، خانه چرغنده، عمارت سویره، عمارت دهملا و تعدادی خانه‌های تاریخی دیگر که در هندیجان و روستاهای اطراف وجود دارند. همچنین خانه زرگر و خانه شاه‌عنبر در سال‌های اخیر تخریب شدهاند و خانه مستطاب فقط سردر آن باقی مانده و بقیه بنا از بین رفته است. همگی این خانه‌ها متعلق به دوره قاجار هستند.
الگوی معماری عمومی خانه‌ها
فضای کلی خانه‌ها شامل درگاه ورودی، میانسرا یا هشتی مربع شکل (در اصطلاح محلی دروازه)، ایوان، اتاق‌ها و فضاهای مورد استفاده است که همگی پیرامون یک حیاط مرکزی و بسته به متراژ خانه در یک، دو و یا سه ضلع حیاط ساخته شدهاند؛ مصالح به کار رفته آجر و یا خشت با روکش گچ در فضای داخلی و روکش کاهگل در فضای بیرونی هستند. پوشش سقف همه فضاها اعم از هشتی و ایوان و اتاق‌ها تخت است و قسمت داخلی سقف پوشیده از چوب چندل و حصیر و نی یا چوب‌های باریک است.
به گفته حسن مشایخی از بزرگان این شهر، در بناهای قدیمی‌تر، سقف‌ها دارای تزئیناتی با چوب به شکل لوزی بوده که دارای رنگ‌آمیزی بوده‌اند؛ پس از درگاه ورودی به خانه، هشتی قرار دارد. هشتی یا دروازه در بیشتر خانه‌های هندیجان دیده می‌شوند و در برخی خانه‌ها فضای ورودی را به دو قسمت تقسیم می‌کند به طوری که دو درب ورودی در دو سمت هشتی محل ورود به اتاق‌ها است. اتاق‌ها گاهی به صورت دو اتاق تو در تو هستند که به وسیله یک درب چوبی با هم ارتباط دارند و یک در دیگر نیز به سمت حیاط دارند. کف برخی خانه‌ها پوشیده از آجرفرش و برخی گلی هستند و یک راه‌پله راه ورود به پشت‌بام است. عمارت دهملا و سویره در دو طبقه ساخته شدهاند.
مساجد
مهم‌ترین مساجد تاریخی باقی‌مانده شامل مسجد بحرینی، مسجد شاه‌عنبر و مسجد جامع (مسجد بازار قدیم) هستند. دو مسجد تاریخی دیگر با قدمت بیش از ۲۰۰ سال در هندیجان با نام‌های مسجد شامندلی و مسجد قدیم کهباد وجود داشته‌اند که هر دو از بین رفته‌اند.
الگوی معماری مساجد
اجزاء اصلی مساجد هندیجان عبارتند از: صحن(حیات)، شبستان(فضایی ک در آن نماز می‌خوانند)، محراب و منبر و در یک مورد بادگیر. مصالح استفاده شده شامل آجر، گچ، حصیر و چوب چندل هستند. پوشش سقف همه مساجد تخت است؛ در زیر سقف حصیر و سپس چوب چندل برای استحکام سقف به کار رفته و همه مساجد فاقد گنبد هستند. نکته قابل توجه در مساجد هندیجان این است که هرگز در مسجد توالت ساخته نمی‌شده.
مسجد جامع بازار قدیم به گفته آقای مستطابی متولی آن که اجداد او بانی و نسل اندر نسل متولی این مسجد بوده اند، در سال ۱۱۳۷ ساخته شده است که در این صورت می توان آن را متعلق به اواخر دوره صفوی دانست. این مسجد دارای شبستان تقریباَ مربع شکل است و یک ستون در وسط آن قرار دارد. در دو ضلع شمال شرقی و جنوب غربی مسجد در هر کدام دو دریچه در زیر سقف و در ردیف رف‌ها به عنوان بادگیر تعبیه شده که با ورود باد از طریق آنها عمل خنک کردن فضای داخل را انجام می‌دهند. قرارگیری آنها در روبروی هم در دوضلع دیوار باعث کوران و ایجاد جریان هوا می‌شود و می‌توان آن را از ابداعات معماری در این شهر عنوان کرد.
مسجد بحرینی و شاه‌عنبر هردو متعلق به اواخر قاجار و دارای پلان مشابه هستند. در هر دو پس از ورود به حیات در سمت چپ، شبستان مسجد واقع شده که دارای پلان مستطیل شکل و پوشش سقف تخت است. در روبروی درب ورودی، محراب قرار دارد. مساجد با آجر ساخته شدهاند و دیوارهای داخلی دارای پوشش گچ هستند. طاقچه و طاقنمای تزئینی در دیوارهای شبستان تعبیه شده و در ردیف بالای طاقنماها، رف تعبیه شده است.
متولی مسجد بحرینی خانواده مشایخی هستند و براساس گفته حسن مشایخی، این مسجد توسط یک فرد بحرینی که برای تجارت به هندیجان می‌آمده ساخته شده است و تاریخ ساخت آن دقیقاً مشخص نیست ولی احتمالا بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد. سردر اصلی مسجد که از جنس گل ساخته شده بود از بین رفته و سردر کنونی درای آجرکاری و منار متعلق به دوره معاصر است که توسط آقای مشایخی به مسجد اضافه شده است.
درخصوص مسجد شاه‌عنبر هم باید گقت، متولی این مسجد خانواده علوی‌نژاد هستند و طبق گفته آنها این مسجد حدود ۱۱۰ سال قدمت دارد. این خانواده نیز نسل اندر نسل از زمان ساخت بنا تا کنون متولی این مسجد بوده‌اند.
مقبره‌ها
شاخصترین مقابر هندیجان عبارتند از شاه‌مشهد (قاجاری)، میرنعمان (قاجاری)، بی‌بی عصمت (پهلوی)، بی‌بی علیه (قاجاری ـ پهلوی)، نبی عاشور، امامزاده علی‌کوت‌مهنا.
معماری مقابر متفاوت از معماری مساجد است؛ برخلاف مساجد که دارای سقف تخت هستند در همه مقبره‌های تاریخی هندیجان پوشش گنبد دیده می‌شود. نوع گنبد عمدتاً گنبد نار دوپوسته از جنس آجر هستند و قسمت داخلی گنبد با روکش گچ پوشیده شده و دارای تزئینات گچ‌بری هستند. در مقبره‌های شاه‌مشهد و امامزاده میرنعمان، پس از سر در ورودی یک راهرو با دو فضای جانبی و پس از آن گنبدخانه قراردارد.
گزارش از اکرم ندیمی‌پور، کارشناس ارشد باستان‌شناسی
انتهای پیام/
درباره نویسنده
نویسنده