مسجد تاریخانه؛ هویت فرهنگی دامغان
مسجد تاریخانه دامغان، کهن‌ترین نماد دیانت و معماری ایرانی اسلامی، بنایی که با قدمتی هزارساله و ساختاری اصیل، نه‌تنها نماد هویت فرهنگی مردم دامغان، بلکه یکی از شاخص‌ترین مصادیق معماری صدر اسلام در ایران به‌شمار می‌رود.
مساجد، فراتر از کارکرد عبادی خود، آینه‌ای تمام‌نما از فرهنگ، تمدن و تاریخ ملت‌ها هستند؛ بناهایی که در هر آجر و طاق آنها، روایت‌هایی از هویت، هنر و باورهای مردم یک سرزمین نهفته است. در میان این نمادهای دیرپای دیانت و معماری اسلامی، مسجد تاریخانه دامغان جایگاهی بی‌همتا دارد. به‌عنوان یکی از نخستین مساجد ایران، تاریخانه نه‌تنها از منظر معماری و قدمت، که از حیث ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی نیز میراثی بی‌بدیل برای مردم ایران‌زمین و شهر دامغان به شمار می‌آید. این مسجد، که از سده‌های آغازین هجری تاکنون استوار باقی مانده، نمادی روشن از گرایش عمیق مردمان این سرزمین به اسلام و جلوه‌ای از شکوه معماری صدر اسلام در ایران است.
عناصر معماری مشترکی در مساجد وجود دارد که باعث می‌شود در مساجد سرتاسر جهان این عناصر به چشم‌خورده و قابل‌مشاهده است که این عناصر مشترک عبارت‌اند از: صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب.
مساجد ایرانی جامع اغلب، عمری طولانی داشته و تحولات فراوانی به خود دیده است. مساجد ایرانی مهم‌ترین عنصر شهری معماری و مرکز تبلور عالی‌ترین اشکال، خلاقیت، ذوق و سلیقه معماران مسلمان بوده است که در بسیاری از شهرهای قدیمی و متمدن ایران به چشم می خورند.
شهرستان دامغان نیز، میزبان یکی از نخستین مساجد ایران اسلامی به نام مسجد تاریخانه می باشد که آشکارا حکایت از تمدن و تدین مردم این سرزمین دارد و گرایش ذاتی و عمومی مردم دامغان به ارزش‌های اسلامی را نشان می‌دهد.
مسجد تاریخانه دامغان، مشهورترین مسجد و یکی از اندک بناهای برپای مانده از سده‌های نخستین هجری در ایران است.
تاریخانه تا پیش از برپاییِ جامع کنونی که بنیاد آن به دورۀ سلجوقی بازمی‌گردد، مسجد جامع دامغان بوده است و امروزه در حاشیۀ جنوب شرقی شهر قرار دارد. کلمۀ تاری واژه‌ای ترکی به معنای خداست و تاریخانه یا خدای‌خانه نامی است که این مسجد به آن شهرت دارد و تا سده‌های اخیر به سبب داشتن ستون‌های متعدد چهل‌ستون نیز نامیده می‌شده است.
آندره گدار نخستین محققی است که به بررسی و مطالعۀ روشمند تاریخانه پرداخته و طی چند مقاله آن را معرفی کرده و نوشته‌های او مبنای پژوهش‌های بعدی قرارگرفته است.
بنای این مسجد با نقشۀ مستطیل‌شکل و حیاط آن نزدیک به مربع شامل یک شبستان ستون‌دار و رواقی است که پیرامون حیاط مرکزی آن قرار دارد. عمق این رواق در هر سه جبهه، یک دهانه (فرش‌انداز) است.
محراب مسجد در انتهای دهانۀ میانی و در سمت چپ محور مرکزیِ دهانه قرار دارد که درگذشته، در سمت راستِ این محراب منبری خشتی وجود داشته است.
مسجد دارای درهای متعددی در سمت غرب، شرق و شمال بوده که برخی از آنها در حال حاضر مسدود گردیده، ولی آثار آنها قابل‌مشاهده است. وجود چندین ورودی در سمت مقابل شبستان در دیگر مساجد نخستین نظیر مسجدکوفه نیز قابل‌مشاهده است.
در دورۀ سلجوقی در کنار آن مناری آجری برپاشده است.
این مسجد پلانی مستطیل شکل دارد که به‌صورت یک شبستان در جهت قبله با یک حیاط مرکزی و رواقی در اطراف آن است.
نقشه این بنا همانند نقشه مساجد صدر اسلام، از نوع شبستانی است. نقشه این مسجد را می‌توان ساده‌ترین و خالص‌ترین و حتی علمی‌ترین مساجد صدر اسلام مطرح کرد.
مسجد تاریخانه که با مصوبه شورای فرهنگ عمومی به‌عنوان نماد دامغان تعیین‌شده است در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۸۰ در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسید و بررسی و تهیه پرونده ثبت جهانی نیز از سال ۱۴۰۰ و پس از طرح موضوع ثبت مساجد ایرانی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آغاز شد و در سال جاری تلاش‌ها به‌صورت جدی‌تر برای ثبت این مجموعه ارزشمند، انجام و در حال پیگیری است.
اعلام خبر آغاز روند ثبت جهانی مساجد ایرانی از سوی عبدالرسول وطن‌دوست مدیر پرونده در روزهای اخیر، اهمیت ویژه‌ای به این موضوع بخشیده است.
عبدالرسول وطن‌دوست درباره جزئیات پرونده مسجد ایرانی توضیح داده است: مطالعات اولیه روی این پرونده آغازشده است، ولی هنوز کار میدانی شروع نشده است که اتفاقاً کار میدانی مهم و زمان‌برتر است و اعتبار مناسب و همکاری واحدهای استانی و دیگر دستگاه‌ها را می‌طلبد. این پرونده اگر مهم‌ترین نباشد یکی از مهم‌ترین پرونده‌های ایران در ۵۰ سال گذشته است؛ مساجد ایرانی یا مسجد ایرانی خیلی موضوع مهمی است.
از آنجا که نام مسجد تاریخانه دامغان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کاندیداهای نهایی پرونده ثبت جهانی مساجد ایرانی مطرح‌شده است، آغاز کار میدانی، نقش ساختار مدیریت شهری و توجه مردم را در تسهیل امر ثبت جهانی مسجد فاخر تاریخانه دامغان را بیش‌ازپیش نمایان می کند.
ثبت آثار جهانی هویت بخش و تشخص و منزلت یک ملت و تمدن ریشه‌دار آن است. آداب و رسوم، سنت‌ها، باورها، عقاید، زبان، پوشش‌ها و آیین‌ها همه و همه در متن زندگی مردم است در عرصه جهانی معرفی می‌گردند.
مهم‌ترین وجه ثبت جهانی شدن یک اثر در پذیرش و احترام به ارزش‌های یک اثر در سطح جهانی است و در کنار یک کشور، جامعه جهانی خود را مسئول حفظ و صیانت از آن می‌داند.
اثری که ثبت جهانی شد تعلق به آحاد جامعه بشری دارد، یعنی ارزش‌های برجسته جهانی که توسط جامعه جهانی به رسمیت شناخته شده و مورد احترام قرار می‌گیرد را احراز کرده و در حقیقت یکی از مؤلفه‌های مؤثر بر جایگاه فرهنگی کشورها میزان برخورداری از آثاری است که ثبت جهانی شده است.
حال که با تلاش‌های فراوان این فرصت طلایی پیش روی ما قرارگرفته است، باور داریم با همراهی، هم‌دلی و همت جمعی مردم و مسئولین محلی و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در برطرف نمودن موانع و مشکلات موجود، ثبت جهانی مسجد ایرانی تاریخانه به‌عنوان هویت فرهنگی دامغان به‌هیچ‌عنوان دور از ذهن نیست.
بدون شک با ثبت جهانی این مجموعه تاریخی ارزشمند و منحصربه‌فرد، علاوه بر استفاده از ظرفیت‌های پنهان این امر جهت معرفی تمدن و تاریخ دامغان، زمینه بسیار مؤثری برای معرفی بیش‌ازپیش دیانت مردم این دیار کهن خواهد بود.
مسجد تاریخانه دامغان با پیشینه‌ای کهن، ساختاری اصیل و ارزشی جهانی، شایستگی آن را دارد که به‌عنوان میراث مشترک بشری در فهرست یونسکو ثبت شود. بی‌تردید تحقق این مهم، نقش بسزایی در رونق گردشگری، احیای فرهنگی، و تقویت پیوند مردم با میراث گران‌سنگ‌شان خواهد داشت.
اکنون که این بنای فاخر در مسیر ثبت جهانی قرار گرفته، مسئولیتی خطیر بر دوش همه علاقه‌مندان به فرهنگ و هویت ایرانی‌اسلامی نهاده شده است. ثبت جهانی تاریخانه، نه‌فقط افتخاری برای دامغان، بلکه گامی در راستای معرفی جایگاه والای تمدن ایرانی در عرصه جهانی است. باشد که با همت و همراهی مردم، مدیریت شهری، نهادهای میراث فرهنگی و نگاه آینده‌نگر ملی، این آرمان ارزشمند به بار نشیند و مسجد تاریخانه، در قامت میراثی جهانی، بدرخشد.
میراث آریا
درباره نویسنده
نویسنده