نجات آب در سایه معماری سنتی
از یزد، آب‌انبارهای تاریخی یزد به عنوان شاهکارهای مهندسی قدیم، نقش حیاتی در تأمین آب شرب ساکنان کویر داشتند و تعداد بسیاری از آن در کوچه پس‌کوچه‌های شهر یزد وجود دارند و بعضی همچون آب‌انبار دروازه مهریز یزد که درون بازار خان واقع شده است، خبر از شهرهای زیرزمینی با شگفتانه‌های خاص می‌دهند.
با این حال، بسیاری از این سازه‌های بی‌نظیر امروزه در معرض بی‌توجهی و تخریب قرار گرفتند، بی‌مهری به آب‌انبارهای یزد نه‌تنها یک زیان تاریخی، بلکه از بین بردن نمادهای هوش و خلاقیت نیاکان در مدیریت منابع آب است، این سازه‌ها با طراحی منحصربه‌فرد خود از قنات‌ها گرفته تا سیستم خنک‌کننده طبیعی، نشان‌دهنده دانش عمیق گذشتگان در مقابله با چالش‌های محیطی هستند.
مجید علومی، سرپرست پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد می‌گوید: ساختار آب‌انبارها و ساخت آب‌انبارهای یزد بر اصول مهندسی معماری استوار است با توجه به اینکه آب‌انبارها وظیفه‌شان نگهداری آب است، به‌نوعی ساخته می‌شدند که آب در آن‌ها ماندگاری زیادی داشته باشد و به نحوه مطلوبی به دست مردم برسد، از این‌رو دارای معماری خاص خودشان هستند.
وی در رابطه با تاریخچه آب‌انبارها با بیان اینکه بعضی‌ها می‌گویند قدمت آب‌انبارها با قدمت قنات‌ها یکی است، می‌افزاید: قدیمی‌ترین آب‌انباری که شناخته شده و در کتاب‌های تاریخی به آن اشاره شده است، آب‌انباری است که در شهر اور، نزدیک شهر بصره قرار دارد و حدود ۲۳۵۰ سال پیش از میلاد، به دستور پادشاه اور در نزدیکی زیگورات شهر اور ساخته شده است، در ایران قدیمی‌ترین آب‌انبار، آب‌انباری است که در زیگورات چغازنبیل قرار دارد و مربوط به ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد مسیح است.
درخواست‌های زیادی برای تغییر کاربری آب‌انبارها وجود دارد
سرپرست پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد ادامه می‌دهد: کتاب‌های تاریخی بعد از اسلام به آب‌انبارهای یزد اشاره کردند، در کتاب «مصالح الممالک» اثر اصطخری (مربوط به قرن پنجم هجری) به آب‌انبارهایی در شهر یزد اشاره می‌کند که در مسیر راه‌هایی قرار داشتند که آب از آن‌ها عبور می‌کرد، همچنین در کتاب‌های تاریخی بسیاری که در قرن هفتم و هشتم هجری نوشته شده‌اند، همچون کتاب «جامع‌الخیرات» نوشته سید رکن‌الدین به آب‌انبارها اشاره شده است، در این کتاب‌ها آمده است که آب‌انبارهای یزد وقف بوده‌اند و حتی موقوفاتی برای حفظ و نگهداری آن‌ها در نظر گرفته می‌شده است.
علومی بیان می‌کند: در حال حاضر، ۱۶۷ آب‌انبار در شهر یزد شناسایی شده است که بعضی از آن‌ها به عنوان آثار ملی به ثبت رسیده، اما تعدادی نیز هنوز در فهرست میراث ملی قرار نگرفته است، بیشتر این آب‌انبارها وقفی است و تحت مالکیت اداره اوقاف قرار دارند، بسیاری از آن‌ها در وضعیت نامناسبی به سر می‌برند؛ برخی با زباله‌ها انباشته شده‌اند و بدون توجه رها شدند، این در حالی است که این سازه‌ها می‌توانند به یکی از جاذبه‌های گردشگری منحصربه‌فرد یزد تبدیل شوند.
وی می‌گوید: احیای آب‌انبارها اهمیت زیادی دارد، به‌ویژه در سال‌های اخیر که تغییر کاربری بعضی آب‌انبارها مجوز گرفته است، برای مثال، آب‌انبار مجموعه امیرچقماق به زورخانه و محل ورزش‌های باستانی تبدیل شده که با استقبال خوبی هم روبه‌رو شده است. در نمونه‌های دیگر هم برخی آب‌انبارها با باز کردن راه پاشیر یا مخزن به فضایی همچون گالری هنری یا کافی‌شاپ تغییر کاربری دادند.
سرپرست پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد می‌افزاید: درخواست‌های زیادی برای تغییر کاربری آب‌انبارها وجود دارد، اما باید به این نکته توجه کنیم که اگر تغییراتی در بدنه و ساختار این آب‌انبارها ایجاد کنیم، آب‌بندی مجدد آن‌ها کار بسیار دشواری خواهد بود، این را باید در نظر داشته باشیم که با توجه به بحران کم‌آبی، ممکن است روزی برسد که مجبور شویم از این آب‌انبارها برای ذخیره آب در محلات استفاده کنیم.
علومی خاطرنشان می‌کند: با احیا و مرمت این آب‌انبارها، نه‌تنها بخشی از تاریخ معماری و مدیریت آب ایران حفظ می‌شود، بلکه می‌توانند مقاصدی جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی باشد.
وی با اشاره به خسارت‌های سیل در سال ۱۴۰۱ بیان می‌کند: آن دوره که سیلاب‌های شهر یزد موجب جاری شدن روان‌آب‌های زیادی در کوچه‌ها شد، علاوه‌بر تخریب‌ها برخی از بناهای تاریخی، حجم زیادی آب نیز به هدر رفت، در آن زمان این بحث مطرح شد که راهی پیدا کنیم تا این روان‌آب‌ها را به داخل آب‌انبارها هدایت کنیم و از آن‌ها برای آبیاری فضای سبز شهری استفاده کنیم، این پیشنهاد بسیار خوبی بود که در حال حاضر در دست بررسی است تا امکان اجرای آن سنجیده شود.
سرپرست پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد تصریح می‌کند: اگر این دیدگاه را داشته باشیم که آب‌انبارها ممکن است در آینده به‌عنوان منبع ذخیره آب مورد نیاز باشند، بدون شک نباید در ساختار اصلی و مهندسی آن‌ها دست ببریم.
علومی بیان می‌کند: در شرایط تغییرات اقلیمی و کم‌آبی، ناچاریم فضاهایی برای احیای آب‌انبارهایمان داشته باشیم، امروز هنگام کم‌آبی مجبور به استفاده از تانکرها هستیم. باید بیندیشیم چگونه آب بهداشتی را در این آب‌انبارها ذخیره کنیم تا در بحران از آن‌ها استفاده کنیم.
آب‌انبارهایی که با گذشت زمان از دست رفته‌اند
حامد فرشی، معاون بهره‌وری اقتصادی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان یزد از برنامه‌های جدید برای استفاده از آب‌انبارهای وقفی به عنوان مخازن ذخیره آب خبر می‌دهد و به خبرنگار ایمنا می‌گوید: ۹۹ درصد آب‌انبارهای استان یزد وقفی هستند و نخستین آب‌انبار در حال تبدیل به مخزن ذخیره آب است، این اقدام به دلیل هزینه‌بر بودن احداث مخازن جدید آب در استان یزد انجام شده است.
وی می‌افزاید: تبدیل آب‌انبارها به مخازن آب به‌صورت پایلوت از آب‌انبار امام‌زاده سیدنصرالله در محدوده زرندیون بلوار دهه فجر توسط شهرداری آغاز شده و در حال اقدام است.
معاون بهره‌وری اقتصادی اداره کل اوقاف یزد ادامه می‌دهد: قرار است کارگروه مشترکی از نماینده آب منطقه‌ای یزد، شهرداری و اوقاف تشکیل شود و آب انبارها که پتانسیل و ظرفیت این را دارند که در زمان کوتاه‌تری آب‌گیری شوند شناسایی و به مرور مرمت شود.
فرشی با بیان اینکه تاکنون اوقاف ۱۰۷ آب انبار در شهر یزد را جانمایی کرده است، اضافه می‌کند: اثری از تعداد زیادی از آب‌انبارهای قدیم نیست، از جمله آب‌انباری در بلوار استقلال که نشان می‌دهد باید به‌صورت ویژه از این مجموعه‌های تاریخی و ارزشی محافظت کرد.
تبدیل آب انبارهای وقفی یزد به مخازن ذخیره آب، نمونه‌ای از پیوند هوشمندانه سنت با نیازهای معاصر است؛ اقدامی که می‌تواند الگوی مؤثری برای سایر مناطق خشک کشور نیز باشد، حفظ و احیای این سازه‌ها نه‌تنها پاسداشت میراث فرهنگی کهن است، بلکه اقدامی هوشمندانه در راستای مدیریت پایدار منابع آبی و تضمین آینده‌ای ایمن‌تر برای نسل‌های آینده به‌شمار می‌آید.
ایمنا
درباره نویسنده
نویسنده