روایتگری دیجیتال در دل معماری اسلامی

 در دهه‌های اخیر شهرهای ما به میدان رقابت ساختمان‌های بلند، مراکز تجاری لوکس و فضاهای تفریحی وارداتی تبدیل شده‌اند، اما در دل این رقابت، جای خالی هویتی عمیق و ریشه‌دار به وضوح حس می‌شود.

پرسش اصلی این است که آیا شهرهای ما توانسته‌اند تصویری از جهان‌بینی اسلامی و فرهنگ اصیل ایرانی ارائه دهند؟ پاسخ، اغلب منفی است، آنچه بیشتر به چشم می‌آید، اسلامیزه‌سازی ظاهری و تقلید فرمی از سنت‌های دینی است که در نهایت به نام‌گذاری خیابان‌ها و بوستان‌ها محدود می‌شود. اما در این میان، راهکارهایی نیز مطرح شده‌اند که افق تازه‌ای را به نمایش می‌گذارند.

پارک‌های موضوعی اسلامی با الهام از مفاهیمی چون مقاومت، ظهور، تقریب مذاهب و داستان‌های قرآنی، می‌توانند فضاهایی باشند برای تجربه زیستی متفاوت، جایی که فناوری‌های نوین، روایت‌های تاریخی، هنر دیجیتال، معماری اصیل و اقتصاد بومی دست‌به‌دست هم داده تا یک «زیست‌بوم هویتی» خلق کنند.

مشهد با ظرفیت‌های منحصربه‌فرد زیارتی، علمی و فرهنگی، اکنون در آستانه الگوسازی در این زمینه قرار گرفته است، پژوهشگران این حوزه همچون علی حجازیان بر این باور هستند که تحقق این چشم‌انداز تنها از مسیر عبور از مصرف‌گرایی شهری و ورود به عرصه تمدن‌سازی امکان‌پذیر است.

نقش پارک‌های موضوعی در بازتعریف هویت شهری اسلامی-ایرانی

حجازیان با اشاره به ظرفیت‌های پارک‌های موضوعی در بازتعریف هویت شهری بر مبنای ارزش‌های اسلامی و ایرانی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: شهر اسلامی باید تجلی‌گاه جهان‌بینی توحیدی باشد، نه تنها محیطی برای تأمین نیازهای مادی؛ در همین راستا، پارک‌های موضوعی می‌توانند بستری مؤثر برای نهادینه‌سازی ارزش‌های دینی در ساختار شهر فراهم کنند، نمونه‌هایی همچون پارک قرآنی دبی نیز نشان داده‌اند که چنین فضاهایی قابلیت تبدیل شدن به جاذبه‌هایی برای گردشگری معنوی را دارند.

وی تاکید می‌کند: طراحی این فضاها باید بر مبنای مکتب شهرسازی اسلامی انجام شود، نه بر اساس الگوهای وارداتی و غربی، برای مثال، بهره‌گیری از هندسه‌های مقدس همچون نقوش اسلیمی و طراحی فضاهای جمع‌پذیر بر پایه سنت‌ها و فرهنگ‌های محلی می‌تواند به این هدف کمک کند.

این پژوهشگر حوزه شهرسازی اسلامی یکی از عناصر کلیدی موفقیت پارک‌های موضوعی را استفاده از فناوری‌های نوین می‌داند و می‌گوید: روایت‌گری دیجیتال و تعاملی از جمله با بهره‌گیری از فناوری‌هایی همچون واقعیت افزوده برای بازآفرینی داستان‌های قرآنی یا وقایع تاریخی اسلام نظیر غدیر خم می‌تواند به خلق تجربه‌ای عمیق و تأثیرگذار منجر شود، ایجاد گالری‌های صوتی با تلاوت قاریان برجسته به ویژه در پروژه‌هایی نظیر پارک قرآن مشهد، نمونه‌ای از کاربرد این رویکرد است.

وی می‌افزاید: تحقق چنین طرح‌هایی نیازمند پیوند میان اقتصاد مقاومتی و مشارکت مردمی است، تجربه پارک‌های کشاورزی شهری با محوریت کاشت گیاهان دارویی اسلامی همچون زعفران و راه‌اندازی بازارچه‌های محصولات حلال می‌تواند به عنوان مدلی برای درآمدزایی و جذب سرمایه‌گذاری وقفی به کار گرفته شود، روشی که در سنت وقف باغ‌های عمومی در شهرهای اسلامی نیز ریشه دارد.

این پژوهشگر، معماری بر پایه حکمت اسلامی را از ارکان اساسی این نوع پروژه‌ها می‌داند و ادامه می‌دهد: استفاده از مصالح بومی همچون آجرهای خطایی مشهد، طراحی با الگوهای اقلیمی نظیر حیاط مرکزی برای کاهش مصرف انرژی و ساخت گنبدهای بیضوی با الهام از معماری ساسانی به عنوان نماد مقاومت سازه‌ای از جمله مواردی است که باید در طراحی این فضاها مدنظر قرار گیرد.

حجازیان با هشدار نسبت به خطر «اسلامیزه‌سازی ظاهری» خاطرنشان کرد: نباید تنها به نام‌گذاری‌های نمادین بسنده کرد، بلکه باید بر محتوای عملیاتی‌شده تمرکز داشت، برگزاری کارگاه‌های آموزش تفسیر قرآن در فضای پارک، نمونه‌ای از این اقدامات محتوایی و اثرگذار است.

وی تصریح می‌کند: تحقق چنین رویکردی مستلزم عزم مدیریتی جدی برای گذار از شهرسازی مصرف‌محور به شهرسازی تمدن‌ساز است، به‌ویژه پارک موضوعی «ظهور» در مشهد، در صورت تلفیق هنر دیجیتال، معماری اصیل ایرانی و روایت‌های مهدوی، می‌تواند الگویی الهام‌بخش برای جهان اسلام باشد.

به گفته حجازیان، پارک‌های موضوعی ابزاری کارآمد برای تحقق شهر هوشمند فرهنگ‌محور هستند و مشهد نیز با بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی، زیارتی، هنری و طبیعی خود می‌تواند به الگویی پیشرو برای سایر کلان‌شهرهای کشور تبدیل شود.

پارک‌های موضوعی؛ پیوندی میان هویت رضوی و توسعه فرهنگی مشهد

در ادامه گفت‌وگوی علی حجازیان درباره ضرورت بازتعریف هویت شهری بر اساس ارزش‌های اسلامی-ایرانی و نقش پارک‌های موضوعی در این مسیر، حجت‌الاسلام حسن منصوریان، رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر مشهد نیز، از منظر مدیریت شهری و سیاست‌گذاری فرهنگی به بررسی این موضوع پرداخته است.

حجت‌الاسلام منصوریان با اشاره به ظرفیت‌های علمی، فرهنگی و معنوی مشهد به خبرنگار ایمنا می‌گوید: توسعه پارک‌های موضوعی با رویکرد خانواده‌محور و هویت‌محور، گامی اساسی در جهت تحقق شهر فرهنگی و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان خواهد بود.

وی با تأکید بر تجربه موفق شهرداری مشهد در ایجاد فضاهای عمومی می‌افزاید: شهرداری باید نقش تسهیل‌گر را ایفا کرده و از ظرفیت دانشگاه‌ها، مراکز علمی و سازمان‌های مردم‌نهاد در طراحی و اجرای پارک‌هایی با تم‌های تخصصی بهره ببرد، این همکاری میان نهادهای شهری و بدنه علمی می‌تواند به خلق فضاهایی منجر شود که هم کارکرد تفریحی و هم آموزشی داشته باشند.

رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر مشهد با اشاره به خلأهای موجود در طراحی پارک‌های شهری اضافه می‌کند: در بسیاری از پارک‌ها، نقش خانواده و نگاه فرهنگی به آن نادیده گرفته شده است، پارک‌های موضوعی همچون باغ کتاب می‌توانند در عین حفظ جذابیت، فضای مناسبی برای آموزش و تربیت فرهنگی خانواده‌ها فراهم کنند.

وی با اشاره به جایگاه ویژه مشهد به عنوان پایتخت معنوی کشور گفت: در شهری که منتسب به امام رضا (ع) است، لازم است المان‌ها، محتواها و فعالیت‌های فضاهای عمومی، به‌ویژه پارک‌های موضوعی، بازتاب‌دهنده ارزش‌های رضوی، فرهنگ ایثار و معرفت دینی باشند، به‌عنوان نمونه، طراحی المان‌های نوروزی اخیر با تکیه بر هویت رضوی و توجه به همه گروه‌های سنی، نمونه‌ای از این رویکرد است.

منصوریان همچنین از طرح‌های در دست بررسی شهرداری مشهد خبر می‌دهد و می‌گوید: احداث پارک قرآن با بخش‌هایی همچون گالری صوتی شامل تلاوت قاریان برجسته خراسانی و کارگاه‌های آموزش روخوانی و روان‌خوانی قرآن، در مرحله بررسی و طراحی قرار دارد، علاوه بر این، برنامه‌هایی برای توسعه باغ‌موزه دفاع مقدس با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های تعاملی و روایت‌گری دیجیتال در دستور کار قرار گرفته است.

وی با اشاره به نقش آموزش عملی و تولید شهری می‌افزاید: پارک‌های کشاورزی و گلخانه‌های آموزشی می‌توانند هم به آموزش شهروندان کمک کرده و هم به تقویت اقتصاد شهری یاری رسانند، در همین راستا، کشت پارک مشهد با مساحتی بیش از ۲۳ هکتار از سال ۱۳۹۹ به عنوان نخستین تجربه موفق کشاورزی شهری در حال فعالیت است.

رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر مشهد همچنین پهنه چهل‌بازه را به عنوان قطب علمی شهر معرفی می‌کند و می‌افزاید: این پهنه ظرفیت تبدیل شدن به میزبان پارک موضوعی علوم پایه را دارد که می‌تواند شامل آزمایشگاه‌های عمومی و نمایشگاه‌های فناوری برای عموم مردم باشد.

وی در ادامه از پارک علمی پروفسور بازیما به عنوان یکی از منحصربه‌فردترین پارک‌های علمی کشور یاد می‌کند و می‌گوید: این پارک با ارائه تجربه‌ای جذاب از درون بدن انسان، تلفیقی از آموزش، سرگرمی و فناوری را ارائه می‌دهد که نمونه موفقی از پارک‌های علمی-تفریحی محسوب می‌شود.

منصوریان در پایان تصریح می‌کند: ایجاد بوستان‌های موضوعی یکی از برنامه‌های راهبردی شورای ششم است، اگر این پارک‌ها به درستی طراحی و اجرا شوند، بدون تردید می‌توانند تأثیر قابل توجهی بر فرهنگ شهری و ارتقای زیست فرهنگی شهروندان داشته باشند.

به گزارش ایمنا، پارک‌هایموضوعی، اگر فراتر از شعار و ظاهر بروند، می‌توانند به بستری برای تحقق مفاهیم بلند تمدنی تبدیل شوند، در این مسیر، بهره‌گیری از فناوری، روایت‌گری خلاقانه، طراحی بر مبنای حکمت اسلامی، اقتصاد مقاومتی و مشارکت مردمی، اجزای کلیدی این تحول خواهند بود.

مشهد، با اجرای طرح‌هایی نظیر پارک قرآن، باغ کتاب و بوستان‌های آموزشی می‌تواند نه‌تنها الگویی برای سایر کلان‌شهرهای ایران، بلکه الهام‌بخش شهرهای جهان اسلام باشد، آنچه اکنون نیاز است، عزم مدیریتی برای عبور از ظاهرگرایی به عمق‌بخشی محتوایی است تا شهر نه تنها محل زیست، بلکه تجلی‌گاه معنا باشد.

ایمنا