در میان آجر‌های خاموش و آینه‌های فروزان کاخ گلستان، داستان‌هایی نهفته است که گاه فراموش می‌شوند. یکی از این روایت‌های کمتر شنیده‌شده، مربوط به “عمارت ولیعهد” است؛ بنایی در دل این مجموعه تاریخی که محل اقامت و پرورش ولیعهدی بود که بعد‌ها آخرین شاه ایران شد: محمدرضا پهلوی.

در این مطلب، سفری کامل و دقیق به عمارت ولیعهد خواهیم داشت؛ از تاریخچه‌ای جامع درباره کاخ گلستان، تا معماری، دکوراسیون داخلی، فضا‌های اختصاصی و همچنین راهنمایی کامل برای بازدید.

محمدرضا پهلوی در روز ۴ آبان ۱۲۹۸ (۱ صفر ۱۳۳۸ ه‍. ق، ۲۶ اکتبر ۱۹۱۹) در خانه‌ای اجاره‌ای در محله دروازه قزوین تهران با اصالت مازندرانی زاده شد. پدر او رضاشاه پهلوی و مادرش تاج‌الملوک آیرملو بود. سه ماه پس از کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ و به قدرت رسیدن پدرش، خانواده او به خانه‌ای بزرگ‌تر نقل مکان کردند. در این هنگام محمدرضا ۲ سال داشت. او با پدر و مادر، دو خواهر و یک برادرش به نام‌های شمس، اشرف (دوقلو با محمدرضا) و علیرضا پهلوی به خانه تازه خود رفتند.

محمدرضا پس از به پادشاهی رسیدن پدرش و در هفت سالگی به ولیعهدی رسید. از آن پس، محمدرضا به کاخی اختصاصی در مجموعه قاجاری گلستان برای آغاز آموزش‌های رسمی پادشاهی منتقل شد و به همراه بیست تن از همکلاسی‌های دست‌چین‌شده به مدرسه نظام رفت. این سرآغاز ورود او به کاخ گلستان بود که تا زمان اعزام به سوئیس در ۱۵ شهریور ۱۳۱۰ برای ادامه تحصیل در آنجا اقامت داشت.

کاخ گلستان یکی از کهن‌ترین مجموعه‌های سلطنتی در ایران است که پیشینه آن به دوره شاه‌طهماسب صفوی بازمی‌گردد. این مجموعه در دوران کریم‌خان زند با ساخت دیوانخانه و برخی بنا‌های اولیه شکل گرفت. اما شکوفایی و توسعه اصلی آن در دوره قاجار، به‌ویژه از زمان آغا محمدخان و سپس فتحعلی‌شاه آغاز شد. ناصرالدین‌شاه قاجار تأثیر بسزایی در شکوه و تنوع معماری مجموعه داشت؛ او پس از سفر به اروپا تحت تأثیر سبک کاخ‌های سلطنتی غرب، بنا‌هایی همچون شمس‌العماره را ساخت.

در دوره پهلوی، رضاخان اگرچه مجموعه‌های تازه‌ای، چون سعدآباد و نیاوران را برای اقامت خود و خانواده‌اش انتخاب کرد، اما بخش‌هایی از کاخ گلستان همچنان محل رفت‌وآمد، تشریفات رسمی، و حتی زندگی شخصی خاندان سلطنتی باقی ماند. یکی از این بخش‌ها عمارت کوچکی در ضلع شرقی محوطه گلستان بود که به‌عنوان “عمارت ولیعهد” شناخته می‌شود.

عمارت ولیعهد؛ خانه دوران کودکی محمدرضا شاه

پس از آن‌که رضاخان به سلطنت رسید و پسرش محمدرضا به‌عنوان ولیعهد انتخاب شد، برای اقامت ولیعهد خردسال، بخشی از مجموعه گلستان را که امنیت، آرامش و نزدیکی به دربار پدر را دارا بود، به‌عنوان اقامتگاه رسمی او تعیین کردند. این عمارت در واقع یکی از بنا‌های فرعی مجموعه بود که در اواخر قاجار یا اوایل پهلوی بازسازی و تجهیز شد. محمدرضا پهلوی از حدود ۶ سالگی (۱۳۰۳ خورشیدی) تا اعزامش به مدرسه له‌روزه سوئیس در سن ۱۲ سالگی در این عمارت زندگی کرد.

در همین دوران بود که محمدرضا شاه با معلمان فرانسوی، پرستار‌های مخصوص، برنامه‌های آموزشی خاص و تربیت درباری، تحت نظارت مادرش تاج‌الملوک آیرملو، رشد یافت. از فضای داخلی این عمارت می‌توان به‌عنوان اولین محل آموزش و شکل‌گیری شخصیت سیاسی ولیعهد یاد کرد.

موقعیت و طراحی معماری

عمارت ولیعهد در ضلع شرقی مجموعه گلستان، پشت کاخ ابیض و نزدیک به بخش‌هایی مانند شمس‌العماره و نگارخانه قرار داشت. این موقعیت، دسترسی سریع به بخش‌های مهم اداری و تشریفاتی مجموعه را برای ولیعهد و همراهانش فراهم می‌کرد.

ساختمان عمارت ولیعهد دو طبقه و نسبتاً ساده بود، با استفاده از آجر‌های خشتی در نما، سقف‌های چوبی با تیر‌های نمایان، پنجره‌های قوسی شکل با شیشه‌های رنگی، و ایوان‌هایی با ستون‌های نازک چوبی. معماری آن ترکیبی از سبک قاجاری با مایه‌هایی از نظم و سادگی دوره پهلوی اول بود.

در طبقه همکف، چند اتاق برای پذیرایی محدود، محل بازی، نهارخوری و محل اقامت خدمتکاران و معلمان در نظر گرفته شده بود. طبقه بالا شامل اتاق خواب محمدرضا پهلوی، اتاق خواب مادرش تاج‌الملوک و یک سالن مرکزی کوچک برای مطالعه یا ملاقات‌های خصوصی بود. راه‌پله چوبی و در عین حال زیبایی این دو طبقه را به هم متصل می‌کرد.

پنجره‌ها به سمت حیاطی داخلی باز می‌شدند که در آن باغچه‌ای کوچک با حوضی فیروزه‌ای، محیطی آرام و دلپذیر برای کودکی ولیعهد فراهم می‌کرد.

فضا‌های داخلی و دکوراسیون عمارت

دکوراسیون داخلی عمارت ولیعهد متأثر از سبک زندگی رضاخان بود؛ سادگی، نظم و کاربردگرایی. در اتاق ولیعهد، یک تخت ساده چوبی، میز تحریر وارداتی، قفسه کتاب و نقشه‌های جهان بر دیوار دیده می‌شد. کف اتاق‌ها با قالیچه‌های دست‌باف تبریزی پوشانده شده بود. دیوار‌ها با نقاشی‌های گل و مرغ، گچ‌بری ساده و آینه‌کاری محدود تزئین شده بودند.

اتاق مادر (تاج‌الملوک) مبلمانی راحت‌تر و با پرده‌های حریر روشن داشت. در برخی بخش‌ها، از کاغذ دیواری وارداتی فرانسوی استفاده شده بود که نقش‌های گیاهی و کلاسیک اروپایی داشتند.

لوستر‌ها کوچک و ساده بودند، بیشتر نور از پنجره‌های بلند و نورگیر‌های سقفی تأمین می‌شد. اتاق مطالعه ولیعهد دارای میز تحریر کلاسیک، کرسی کوتاه و مجموعه‌ای از کتاب‌های داستان و تاریخ ایران و فرانسه بود.

برای شناخت بهتر عمارت ولیعهد، پیشنهاد می‌شود از راهنمایان حرفه‌ای مجموعه کمک بگیرید.

در موزه مردم‌شناسی (واقع در کاخ ابیض)، وسایلی از دوره پهلوی و زندگی دربار به نمایش درآمده که می‌تواند اطلاعات تکمیلی ارائه دهد.

عکس‌برداری از حیاط‌ها و بنا‌ها آزاد است، اما در برخی بخش‌ها نیاز به اجازه رسمی دارید.