موزه ملک‌شاه، پلی میان گذشته و حال

مسیر من برای پیدا کردن مقبره شاه از خیابان خسروی آغاز شد. به سمت بازار فرش رفتم و درست در انتهای بازار، به حمام مهدی قلی بیک رسیدم. حمامی که چندین سال است به همت آستان قدس رضوی تبدیل به موزه مردم‌شناسی شده و گردشگران زیادی را به خود جلب کرده است. مقصد نهایی اما حمام نبود. مقبره‌ای مربوط به امیر غیاث‌الدین ملک‌شاه بود که اهالی سرشور آن را به مسجد شاه یا مسجد هفتاد و دو تن نیز می‌شناختند. بنایی که شنیده بودم قدمتش به زمان تیموریان برمی‌گردد و رنگ فیروزه‌ای کاشی‌های گنبد که درست مشابه گنبد مسجد گوهرشاد بود، گواه همین موضوع بود. حالا پیش روی بنایی ایستاده بودم که قدمتی ۶۰۰ ساله داشت و بازتابی از تغییرات هویتی، فرهنگی و مذهبی در طول تاریخ بود. این بنا حدود یک سال است که پس از یک دهه تلاش برای معرفی آن به‌عنوان یکی از ظرفیت‌های مهم و هویتی گردشگری شهر مشهد، در جوار حرم مطهر حضرت رضا(ع) با عنوان موزه آرایه‌های معماری حرم مطهر رضوی بازگشایی شده و فرصت برای بازدید اهل هنر و تاریخ فراهم است.

به سمت بنا حرکت کردم. فاصله‌ای با حمام مهدی قلی بیک نداشت و انگار به هم چسبیده بودند. کمی جلوتر هم گیت‌های ورودی به حرم مطهر امام رضا(ع) بود. اول از همه دوست داشتم بدانم کاربری این بنا چیست و چرا به اسم‌های مختلفی معروف است. در توضیحات ورودی نوشته‌اند این بنای تاریخی به دستور امیر غیاث‌الدین ملک‌شاه در دوره تیموری بنا شده و علاوه بر منحصر به‌فرد بودن در نوع خود، یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌رود. این بنا در ابتدا، در سال‌های ۸۰۷ تا ۸۱۷ هجری قمری، به عنوان آرامگاهی برای امیر ملک‌شاه طراحی شده بود. اما بعدها برای زمان کوتاهی به دلیل مجاورت با بازار و تقاضای مردم، با اینکه محراب و قبله نداشت به مسجد تبدیل شد. به همین خاطر، آن را با اسامی متعددی می‌شناسند.

در ابتدا مناره‌های آجری مسجد نظرم را به خود جلب کردند. مناره‌هایی که شباهتی به گلدسته ندارند و تزئین آن تلفیقی از آجر و کاشی است. نقش این کاشی‌ها که به نظر می‌رسید در طول تاریخ مرمت‌هایی روی آن صورت گرفته، ترکیبی از نقش و نگارهای هندسی، گل و بوته و آیات قرآنی بود. کارشناس موزه توضیحاتی درباره بنا برای بازدیدکنندگان داد و در آن اشاره کرد نمای ساقه مناره‌ها ترکیبی از آجر و کاشی معرق با نقش قاب‌ترنج است که به‌صورت مرصع در زمینه آجری مناره کار شده‌اند. بالای این مناره‌ها کتیبه‌ای بزرگ با آیات قرآنی و ترنج‌هایی با احادیث پیامبر و اسماءالله به چشم می‌خورد. گنبد مسجد نیز ارتفاعی حدود ۴۰ متر دارد و کاشی فیروزه‌ای تزئینی آن بسیار چشم‌نواز است. در ساقه این گنبد زیبا، جمله «البقا لله» با خط کوفی درشت به شکلی هنرمندانه تکرار شده است.

پس از شنیدن توضیحات نمای بیرونی مقبره، همراه سایر بازدیدکنندگان وارد موزه می‌شوم و انگار تازه زیبایی‌ها و عظمت هنر کاشی‌کاری برایم روشن می‌شود. به محض ورود، کتیبه‌ای که دور تا دور فضا وجود داشت من را مجذوب خود کرد. کتیبه‌ای که بعد فهمیدم بخش‌هایی از مناجات‌نامه امام علی(ع) بوده است. کارشناس موزه درباره فضای داخلی توضیحاتی داد و در آن اشاره کرد که زیباترین بخش این بنای تاریخی از نظر معماری و تزئینات، ایوان آن است که اوج هنر معماران گذشته را به نمایش گذاشته است. در قسمتی از فضای داخلی بنا، نام معمار آن نیز در کتیبه‌ای کاشی‌کاری شده وجود دارد که بیشتر آن از بین رفته و تنها قسمتی از آن باقی مانده است.

در سال‌های اخیر، با توجه به اهمیت تاریخی و هنری مسجد شاه، آستان قدس رضوی تصمیم به تبدیل این بنا به موزه‌ای هنری گرفت. این اقدام با هدف حفظ و نمایش بهتر آثار تاریخی و فرهنگی انجام شده است. فرایند تبدیل مسجد به موزه با دقت و حساسیت بسیار انجام گرفته است تا اصالت بنا حفظ و در عین حال فضایی مناسب برای نمایش آثار هنری و تاریخی فراهم شود. عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های معاونت موزه‌های آستان قدس رضوی درباره این تغییر می‌گوید: «مقبره امیر ملک‌شاه یا همان مسجد هفتاد و دو تن، قدمت تاریخی و کاشی‌کاری‌های ظریف و نوع کاشی منحصر به‌فردی دارد. به همین دلیل تصمیم گرفته شد کارهای مرمت و بازسازی آن انجام شود و این بنای تاریخی در معرض بازدید عموم قرار گیرد. اکنون حدود یک سال است که این اقدام ارزشمند صورت گرفته است».

موزه مسجد شاه اکنون به یکی از مقاصد مهم فرهنگی و هنری مشهد تبدیل شده است. این موزه از کاشی‌کاری‌های نفیس و هنرهای اسلامی تا معماری برجسته‌اش، نه تنها محلی برای نمایش آثار تاریخی است، بلکه فرصتی ارزشمند برای آموزش و آشنایی مردم با تاریخ و فرهنگ ایران فراهم کرده است. بازدید از این موزه مسیری است برای درک عمیق‌تر از اصالت و زیبایی‌های فرهنگی ایران. این فرصت آموزشی این امکان را برای بازدیدکنندگان پدید می‌آورد که نه تنها تاریخ را ببینند، بلکه آن را لمس کرده و با جزئیات هنری و فرهنگی ارزشمندی که در دل این بنا نهفته است، پیوند برقرار کنند. ملک جعفریان در این‌باره توضیح می‌دهد: «در چشم‌اندازی که ترسیم کرده‌ایم، بازدیدکنندگان مسیر خود را از بازار بزرگ شروع می‌کنند، به موزه مردم‌شناسی (حمام تاریخی) می‌رسند و سپس از موزه ملک‌شاه بازدید می‌کنند. همین حالا نیز تورهای ویژه‌ای برای علاقه‌مندان به تاریخ و هنر وجود دارد که این مکان‌ها را به آن‌ها معرفی می‌کند. تلاش ما در درجه اول، حفظ چنین بناهایی است و در درجه دوم، معرفی و شناساندن این ظرفیت‌ها به هنردوستان و بازدیدکنندگان». علاقه‌مندان می‌توانند در روزهای شنبه تا چهارشنبه، از ساعت ۸ تا ۱۲:۳۰ و روز پنجشنبه از ساعت ۸ تا ۱۱:۳۰ از این موزه بازدید کنند.