یک تراژدی و درسی از متریال‌های ساختمانی/آجر سنتی ایرانی؛ شاهکاری از دانش و تجربه

ضعف متریال‌های مدرن در برابر حرارت

در ساخت بسیاری از خانه‌ها و سازه‌های کالیفرنیا از چوب استفاده می‌شود؛ ماده‌ای که به دلیل دسترسی آسان منطقه و سبک بودن، محبوبیت زیادی دارد. اما چوب به‌شدت آتش‌گیر است و در کمتر از چند دقیقه در حرارت شدید از بین می‌رود.

بتن، سنگ و آجر ماشینی، اگرچه غیرقابل اشتعال هستند، اما در دما‌های بالا دچار ترک‌خوردگی و ریزش می‌شوند. این ترک‌ها می‌توانند به ضعف سازه و در نهایت فروپاشی منجر شوند. فولاد نیز، با افزایش دما، خاصیت مقاومتی خود را از دست می‌دهد و به‌سرعت سست و خمیده می‌شود.

آجر سنتی ایرانی؛ شاهکاری از دانش و تجربه

در مقابل این مواد، آجر سنتی ایرانی قرار دارد؛ یکی از دستاورد‌های بزرگ تاریخ معماری ایران که هزاره‌هاست از امپراتوری ایران باستان و سپس در بسیاری از نقاط جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. آجر سنتی از خاک رس طبیعی ساخته می‌شود و در کوره‌هایی با دمای بیش از ۱۰۰۰ درجه سانتی‌گراد پخته می‌شود. این فرآیند باعث می‌شود آجر به ماده‌ای با مقاومت بسیار بالا در برابر حرارت، نفوذ آب و استهلاک تبدیل شود.

برای درک بهتر این مقاومت، کافی است به کوره‌های سنتی آجرپزی نگاهی بیندازیم. سقف و سازه این کوره‌ها که ضخامت آن معمولاً کمتر از ۳۰ سانتی‌متر است، از همان آجر‌های سنتی ساخته می‌شود. در حالی که درون کوره دمایی بیش از ۱۰۰۰ درجه و گا‌ها تا ۱۵۰۰ درجه سانتیگراد جریان دارد، کارگران و فخار‌ها (استادکاران آجرپزی سنتی) بدون احساس خطر از ریزش سازه و سقوط در کوره، یا انتقال و احساس گرمای شدید روی این سقف‌ها (حتی بدون تجهیزات خاص مانند کفش نسوز) قدم می‌زنند و فرآیند پخت آجر را بررسی و کنترل می‌کنند.

اعجاب‌انگیز است که یک کوره آجرپزی دهه‌ها بی‌وقفه در آتشی مهیب می‌سوزد تا متریال مورد نیاز برای مرمت ابنیه باارزش تاریخی و مصالح مورد نیاز معماران و سازندگان مدرن و کلاسیک را تولید کند، بدون آنکه حرارت کوچک‌ترین تاثیر منفی روی بنای کوره داشته باشد.

آجر سنتی ایرانی به دلیل ساختار متخلخل و جنس طبیعی خود که عمدتاً از خاک رس تشکیل شده است، نسبت به بسیاری از مصالح دیگر در برابر آتش مقاومت بیشتری دارد. در مقایسه با چوب که به‌راحتی شعله‌ور می‌شود و ورق آهن که در دما‌های بالا تغییر شکل داده و حرارت را به‌سرعت منتقل می‌کند، آجر سنتی گرما را به کندی از خود عبور می‌دهد و به دلیل نقطه ذوب بالای خاک رس، در برابر حرارت شدید پایدار باقی می‌ماند. همچنین، برخلاف بتن که در دما‌های بالا ترک می‌خورد و سنگ که ممکن است گداخته شده و بشکند، آجر سنتی ایرانی به دلیل پخت در کوره و فرآیند‌های سخت‌کاری، استحکام خود را حفظ می‌کند. در مقایسه با آجر ماشینی و نسوز، آجر سنتی به دلیل ترکیبات طبیعی و فرآیند تولید خاص، عملکرد متعادلی در مقاومت حرارتی و حفظ ساختار ارائه می‌دهد که آن را برای معماری‌های سنتی و مقاوم در برابر آتش مناسب کرده است.

این نکته نیز قابل تامل است که چنانچه اسکلت بتنی در داخل دیواری از جنس آجر سنتی عایق شود، در حرارت‌های بسیار بالا نیز خاصیت خود را از دست نمی‌دهد و با نرم شدگی و تغییر حالت باعث فروریخت ساختمان نخواهد شد، و زمان کافی را برای نیرو‌های اطفاء حریق فراهم خواهد کرد تا از ایجاد فاجعه جلوگیری کنند. متاسفانه فاجعه پلاسکو و فرو ریخت آن در طی تنها چندساعت آتش‌سوزی نشانه‌ای از ناتوانی بتن، فولاد، آجر ماشینی و دیگر متریال‌های از این دست است.

اصالت و پایداری معماری ایرانی

آجر سنتی ایرانی تنها یک متریال نیست؛ بلکه نمادی از دانش، هنر و اصالت معماری ایرانی است. ویژگی‌های این متریال شامل:

مقاومت حرارتی بی‌نظیر: برخلاف چوب، سنگ، بتن، آجر ماشینی و فولاد که در دما‌های بالا دچار ضعف و فروپاشی می‌شوند، آجر سنتی بدون تغییر باقی می‌ماند.

زیبایی و تنوع رنگ: ترکیبات طبیعی و فرآیند خاص پخت، تنوع رنگی فوق‌العاده‌ای را در این آجر‌ها ایجاد می‌کند.

عایق حرارتی و صوتی: به دلیل ساختار متراکم و مقاوم، آجر سنتی می‌تواند به‌عنوان عایق انرژی عمل کند.

دوام طولانی‌مدت: بنا‌های تاریخی ایران مانند پل‌ها، حمام‌ها، مساجد، کاخ‌ها، قلعه‌های استراتژیک، آب انبارها، کاروانسرا‌ها و… که از آجر سنتی ساخته شده‌اند، قرن‌هاست که پابرجا مانده‌اند.

زیست‌تخریب‌پذیری: برخلاف مواد مدرن، آجر سنتی سازگار با محیط زیست است و به طبیعت آسیب نمی‌رساند.

 افتخار به میراث معماری ایرانی

آتش‌سوزی‌های مکرر در لس‌آنجلس و ضعف متریال‌های مدرن در برابر حرارت، ضرورت بازنگری در انتخاب مواد ساختمانی را یادآوری می‌کند. آجر سنتی ایرانی، به‌عنوان یکی از مقاوم‌ترین و کارآمدترین متریال‌های ساختمانی، همیشه پاسخگوی نیاز‌های بشر از هزاران سال پیش تا امروز بوده است.

ما ایرانیان با میراثی غنی در معماری و تولید متریال‌های ساختمانی رو‌به‌رو هستیم که نه تنها در گذشته بلکه در معماری مدرن نیز کارآمد، زیبا و پایدار هستند. آجر سنتی و آجر قزاقی ایران، از چغازنبیل و طاق کسری تا تئاتر شهر و بنا‌های فاخر مدرن، امتحان خود را در طول هزاره‌ها پس داده است. این متریال می‌تواند همچون گلیم، زعفران، پسته، خاویار، صنایع دستی و فرش ایرانی، نمادی از فرهنگ و اصالت ایران‌زمین باشد. احترام و افتخار به این میراث، آینده‌ای ایمن‌تر و پایدارتر را رقم خواهد زد.

دوراندیشی و سرمایه‌گذاری روی آینده چنان مهم است که اگر بجای استفاده از چوب، حتی متریال آجر سنتی را از ایران به لس آنجلس صادر می‌شد (مشابه صادرات چوب آمریکایی به ایران) علاوه بر پیشگیری از میلیارد‌ها دلار از خسارت فعلی، ده‌ها هزار نفر بی‌خانمان نمی‌شدند، خسارت‌های روحی و روانی به مردمان شهر تحمیل نمی‌شد، زیرساخت‌ها از بین نمی‌رفت، محیط زیست و طبیعت منطقه نیز نابود نمیشد!