وقتی خانم معلمِ اصفهانی، معماری روح را با نقشِ خاتم کامل می‌کند
در این گفت‌وگو، نویسندگان پرتو مهر پای صحبت‌های بانوی هنرمند و آموزگار برجسته، سرکار خانم محبوبه عروجی، نشسته‌اند که سال‌هاست به آموزش هنرجویان رشتۀ ظریف و ارزشمند خاتم‌کاری اشتغال دارد و با ایشان دربارۀ تجربه‌ها، دغدغه‌ها و عشقی که به این هنر دیرین و انتقال آن به نسل‌های آینده دارند، سخن گفته‌اند.
به گزارش ادارۀ اطلاع‌رسانی و روابط عمومی اداره‌کل آموزش‌وپرورش استان اصفهان، در میان هیاهوی دنیای مدرن و پیشرفت‌های روزافزون تکنولوژی، هنوز هم هنرهایی اصیل و ریشه‌دار، همچون نگینی درخشان، خودنمایی می‌کنند. هنر خاتم‌کاری، با ظرافت و پیچیدگی بی‌نظیر خود، یکی از این گنجینه‌های ارزشمند است که نه‌تنها به دست هنرمندان چیره‌دست خلق می‌شود، بلکه به همت آموزگارانی دلسوز، سینه به سینه و نسل به نسل، تا به امروز حفظ و منتقل شده است. در این گفت‌وگو، پای صحبت‌های بانوی هنرمند و آموزگار برجسته، سرکار خانم محبوبه عروجی، می‌نشینیم که سال‌هاست به آموزش هنرجویان این رشته‌ی ظریف و ارزشمند اشتغال دارند. از ایشان درباره‌ی تجربه‌ها، دغدغه‌ها و عشقی که به این هنر دیرین و انتقال آن به نسل‌های آینده دارند، بیشتر خواهیم آموخت.
لطفاً خودتان را معرفی کنید و درباره‌ی انگیزه‌تان از انتخاب هنرستان و گرایش به هنر خاتم‌کاری توضیح دهید.
– محبوبه عروجی هستم، هنرآموز رشته‌ی خاتم‌کاری در هنرستان توکل ناحیه ۳ شهر اصفهان. ۳۴ سال دارم و قریب به ۱۵ سال است که در این عرصه، با عشق و علاقه، فعالیت می‌کنم. خود من نیز روزگاری در همین مکان، هنرجو بودم و از همان ایام، بذری از علاقۀ وافر به صنایع دستی، به ویژه هنر ظریف و چشم‌نواز خاتم‌کاری، در من کاشته شد. دغدغه‌ی اصلی من، نه فقط آموزش تکنیک‌ها، بلکه انتقال این میراث گرانبها و هنر اصیل به نسل جوان و حفظ آن برای آیندگان است. اعتقاد راسخ دارم که آموزش عملی در کنار مباحث تئوری و تجربۀ مستقیم، تأثیری شگرف و ماندگار در یادگیری و درک عمیق‌تر این هنر دارد؛ گویی که جان هنرجو با جان هنر در هم می‌آمیزد.
چه اصولی را برای موفقیت دانش‌آموزان در این رشته، به عنوان راهنما، در نظر گرفته‌اید؟
– به باور من، موفقیت در هر عرصه‌ای، به ویژه در هنرهای دستی که با ظرافت روح و دست هنرمند گره خورده، نیازمند ترکیبی موزون از مهارت‌های فنی و ویژگی‌های شخصیتی است. آموزشی که بر پایۀ شایستگی بنا شده باشد، یعنی تلفیق دانش فنی با تعهد، اخلاق حرفه‌ای، روابط کاری سازنده و رعایت آداب معاشرت، کلید موفقیت است. صرفاً داشتن مهارت‌های فنی کافی نیست؛ هنرمند باید به کار خود متعهد باشد، در روابطش اخلاق‌مدار و دارای شخصیتی مسئولیت‌پذیر باشد. در کلاس من، این شایستگی‌های غیرفنی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و حتی کوچک‌ترین بی‌احترامی به دیگران یا عدم پایبندی به قول و قرار، نه تنها رفتاری ناپسند، بلکه عاملی برای کسر نمره و در نتیجه، تأثیر بر نمرۀ نهایی هنرجو محسوب می‌شود. نظم و برنامه‌ریزی دقیق، از دیگر عوامل حیاتی موفقیت است؛ دانش‌آموزان با ورود به کارگاه و مشاهده‌ی نظم حاکم، به اهمیت این اصل پی می‌برند و آن را در کار خود نیز به کار می‌گیرند: «از نظم، جهان برپاست».
شایستگی‌های غیرفنی چگونه به دانش‌آموزان در ورود به بازار کار و تعامل با جامعه کمک می‌کند؟
– این شایستگی‌ها به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا به عنوان افرادی حرفه‌ای، مؤثر، قابل اعتماد و سازنده در جامعه و بازار کار حضور پیدا کنند، نقش‌آفرینی مثبت داشته باشند و ارزش افزوده خلق کنند. در واقع، این مهارت‌ها، زمینه را برای جامعه‌پذیری حرفه‌ای و موفقیت آنها در مسیر زندگی فراهم می‌کند و آنها را برای چالش‌های دنیای واقعی آماده می‌سازد.
کار کردن با نسل جدید چه مزه‌ای دارد؟ چه ویژگی‌های برجسته‌ای در آنها مشاهده می‌کنید؟
– نسل امروز، نسلی با ذهن پویا، تشنۀ یادگیری و برخوردار از انعطاف‌پذیری بالاست. کار کردن با آنها نیازمند رویکردی ظریف، آگاهانه و دقیق است، زیرا از هوش و استعداد سرشاری بهره‌مندند. من اغلب در تعامل با آنها، با نکاتی مواجه می‌شوم و درس‌های زیادی می‌گیرم؛ مانند پافشاری بر ارزش‌های شخصی، بیان صریح و بدون واهمه مشکلات و خواسته‌ها و تلاش بی‌وقفه برای رسیدن به بهترین نتیجه. آنها نه‌تنها به دنبال کسب درآمد از طریق مهارت‌های خود هستند، بلکه به ایجاد برند شخصی و حضور در بازارهای ملی و حتی بین‌المللی نیز می‌اندیشند.
آیا تکنولوژی‌های نوین، مانند هوش مصنوعی، در فرآیند آموزش شما مؤثر بوده‌اند؟
– بدون تردید، تکنولوژی‌های نوین نقشی انکارناپذیر در تسهیل و بهبود فرآیند آموزش ایفا می‌کنند. تا جایی که امکانات مدرسه و شرایط موجود اجازه می‌دهد، از این ابزارها بهره می‌بریم. این فناوری‌ها به دانش‌آموزان کمک می‌کنند تا مفاهیم را بهتر درک کنند، تصویر دقیق‌تری از آیندۀ رشتۀ خود داشته باشند و با روش‌های نوین و به‌روز کار آشنا شوند.
دربارۀ تجربیات خود در زمینۀ درآمدزایی از هنر خاتم‌کاری و تشویق دانش‌آموزان به کارآفرینی توضیح دهید.
– من ۱۵ سالی هست که مشغول این حرفه هستم. هنرستانی بودم و در دانشگاه هم رشتۀ صنایع دستی خواندم که همانجا چند واحد خاتم‌کاری گذراندم. احساس کردم بین رشته‌های مختلف به خاتم‌کاری علاقۀ بیشتری دارم؛ چراکه احساس کردم این هنر، همۀ هنرها را در بر می‌گیرد. همین شد که بعد از دانشگاه هم به فعالیت در این رشته را ادامه دادم.
تا حالا گالری و نمایشگاهی داشته‌اید؟
– بله؛ تجربۀ شرکت در نمایشگاه‌های گوناگون، دریافت سفارش‌های شخصی از مشتریان و راه‌اندازی یک خط تولید کوچک و کارگاهی در محیط مدرسه با همکاری دانش‌آموزان را داشته‌ام. همچنین در زمینۀ خاتم معرق و معرق چوب نیز فعالیت می‌کنم و در این زمینه‌ها نیز سفارشات مختلفی دارم.
در مورد هنر خاتم و مواد اولیه و مراحل ساخت آن توضیح دهید.
– خاتم، هنری ظریف، پیچیده و پر رمز و راز است که از تلفیق هنرمندانۀ مواد اولیۀ گوناگونی مانند استخوان (معمولاً استخوان شتر یا گاو)، چوب‌های مقاوم و مرغوب (مانند آبنوس، فوفل و گردو) و فلز (غالباً برنج یا نقره) ساخته می‌شود. این مواد طی مراحلی دقیق، ظریف و زمان‌بر، به منشورهای مثلثی کوچک و هم‌اندازه تبدیل شده و سپس با استفاده از نخ و چسب مخصوص، در کنار هم قرار گرفته و به هم متصل می‌شوند تا نقوش هندسی زیبا و چشم‌نوازی را شکل دهند. این هنر دارای حدود ۴۰۰ مرحلۀ مختلف و پیوسته است و به همین دلیل، می‌تواند فرصت‌های شغلی متنوع و متعددی را در مراحل مختلف تولید، از تهیۀ مواد اولیه تا پرداخت نهایی، ایجاد کند.
در مورد مدیریت مالی و نحوۀ محاسبۀ سود به دانش‌آموزان چه آموزش‌هایی می‌دهید؟
– یکی از نکات کلیدی و حیاتی در هر کسب‌وکاری، مدیریت مالی صحیح و اصولی است. همیشه به دانش‌آموزانم توصیه می‌کنم برای هر کاری که انجام می‌دهند، یک شناسنامه یا دفترچۀ اختصاصی تهیه کنند و تمام هزینه‌های مربوط به آن کار، از خرید مواد اولیه و ابزار گرفته تا سایر هزینه‌های جانبی را به دقت و جزء به جزء در آن ثبت کنند. این کار به آنها کمک می‌کند تا در پایان کار، با محاسبۀ دقیق هزینه‌ها و در نظر گرفتن کیفیت و ظرافت کار انجام شده، قیمت نهایی محصول را به درستی و منصفانه تعیین کنند. همچنین به آنها توصیه می‌کنم که با توجه به شرایط بازار، وضعیت اقتصادی جامعه و توان مالی مشتریان، قیمت‌گذاری مناسب و منصفانه‌ای داشته باشند تا هم حق هنرمند حفظ شود و هم مشتری توان خرید داشته باشد. در مورد محاسبۀ سود نیز، به آنها توصیه می‌کنم که در ابتدای راه و تا زمان کسب تجربه و مهارت کافی، حدود یک چهارم و با کسب تجربه و مهارت بیشتر، حدود یک سوم هزینۀ تمام‌شده را به عنوان دستمزد و سود در نظر بگیرند.
چگونه می‌توان ارتباط مؤثرتر و سازنده‌تری بین آموزش‌وپرورش و بازار کار برقرار کرد؟
– به نظر من، یکی از راه‌های مؤثر و کارآمد برای تقویت و تحکیم این ارتباط، استفاده از ظرفیت تولیدی دانش‌آموزان در جوایز و هدایای مراسمات و مسابقات مختلف است. به این صورت که به جای اهدای جوایز نقدی یا هدایای غیرمرتبط با رشتۀ تحصیلی دانش‌آموزان، بن‌های خریدی تهیه شود که برندگان بتوانند با استفاده از آنها، محصولات تولیدی دانش‌آموزان، به ویژه صنایع دستی ارزشمند و فاخر، را خریداری کنند. این کار باعث ایجاد انگیزه و رغبت بیشتر در دانش‌آموزان برای تولید و عرضۀ محصولات باکیفیت، رونق بازار کار آنها و معرفی بهتر و مؤثرتر محصولاتشان به جامعۀ بزرگ‌تر می‌شود.
مهم‌ترین کمبودها و چالش‌های رشتۀ خاتم‌کاری از دیدگاه شما چیست و چه راهکارهایی برای رفع آنها پیشنهاد می‌دهید؟
– مهم‌ترین چالش و کمبود، تأمین سرمایۀ اولیه برای تهیۀ ابزار و مواد اولیۀ مرغوب و باکیفیت است. هنر خاتم‌کاری، هنری ظریف و پرهزینه است و با توجه به نوسانات شدید قیمت ارز و تأثیر مستقیم آن بر قیمت مواد اولیه، تهیۀ این مواد برای بسیاری از خانواده‌ها، به ویژه خانواده‌های کم‌برخوردار، دشوار شده است. این مسئله، نه تنها مانعی برای شروع و ادامۀ کار هنرجویان است، بلکه می‌تواند انگیزۀ آنها را نیز تحت تأثیر قرار دهد. از خیرین نیک‌اندیش، سازمان‌های دولتی و مردم‌نهاد و تمامی کسانی که دغدغۀ حفظ و اعتلای هنر اصیل ایرانی را دارند، تقاضا دارم که در این زمینه یاریگر ما باشند و با تأمین بخشی از ابزار و مواد اولیه، به رشد و شکوفایی این هنر ارزشمند و تربیت هنرمندان آیندۀ این مرز و بوم کمک کنند. در کنار این مورد، برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی برای هنرجویان و هنرآموزان در زمینۀ بازاریابی، فروش و صادرات محصولات خاتم‌کاری نیز می‌تواند به رونق این صنعت و افزایش درآمد هنرمندان کمک شایانی کند.
دانش‌آموزان علاقه‌مند چگونه می‌توانند وارد رشتۀ خاتم‌کاری شوند و مسیر تحصیلی آنها به چه صورت است؟
– دانش‌آموزان علاقه‌مند و مستعد در پایۀ نهم، می‌توانند با تحقیق و بررسی دقیق، هنرستان‌هایی که رشته‌ی خاتم‌کاری را ارائه می‌دهند، شناسایی و انتخاب کنند. هنرستان توکل در اصفهان، به عنوان یکی از پیشگامان و مراکز اصلی آموزش این رشته در سطح کشور شناخته می‌شود و سال‌هاست که هنرمندان برجسته‌ای را به جامعۀ هنری ایران تقدیم کرده است. امسال نیز، خبر خوشحال‌کننده‌ای داریم و آن، راه‌اندازی این رشته در یکی از هنرستان‌های پسرانۀ ناحیۀ ۴ است که می‌تواند فرصت‌های بیشتری را برای علاقه‌مندان فراهم کند. دانش‌آموزان پس از ورود به هنرستان و انتخاب رشتۀ خاتم‌کاری، در سال دهم، دروس تخصصی و پایه‌ای مانند طراحی، هندسۀ نقوش، اسلیمی و ختایی و همچنین دروس کارگاهی مرتبط با هنرهای دیگر مانند معرق چرم، مشبک‌کاری و درودگری را می‌گذرانند. این دروس، زمینۀ مناسبی را برای ورود آنها به دنیای خاتم‌کاری فراهم می‌کند. از سال یازدهم، دانش‌آموزان به صورت تخصصی و جدی‌تر وارد دنیای زیبای خاتم‌کاری شده و با تکنیک‌ها، ابزارها و مراحل مختلف ساخت خاتم آشنا می‌شوند. در سال دوازدهم نیز با افزایش ساعات کارگاهی و تمرین بیشتر، مهارت‌های خود را تکمیل می‌کنند و آمادۀ ورود به بازار کار یا ادامۀ تحصیل در سطوح بالاتر می‌شوند.
در پایان، چه پیامی برای دانش‌آموزان و علاقه‌مندان به هنر خاتم‌کاری دارید؟
– به عنوان سخن پایانی، می‌خواهم به تمامی دانش‌آموزان عزیز و علاقه‌مندان به هنر خاتم‌کاری بگویم که این هنر، نه‌تنها یک حرفه، بلکه یک میراث گرانبها و بخشی از هویت فرهنگی ماست. اگر به این هنر علاقه دارید، با پشتکار و تلاش، می‌توانید در آن به موفقیت‌های چشمگیری دست پیدا کنید. هنر خاتم‌کاری، هنری است که صبر، دقت و ظرافت را می‌طلبد و در عین حال، آرامش و لذت فراوانی را به هنرمند هدیه می‌دهد. «هنر، جوهرِ جان است و صیقلِ روان» پس، با عشق و علاقه به این هنر بپردازید و مطمئن باشید که در این مسیر، موفق و سربلند خواهید بود.
درباره نویسنده
نویسنده