گوهرشاد؛ بانویی که تاریخ را معماری کرد

این مسجد یادگار بانویی است که نامش با فرهنگ‌سازی، وقف و شکوه هنر اسلامی گره خورده است؛ اما سرنوشت تلخ سیاسی سبب شد آرامگاه او، نه در جوار حرم رضوی، که در هرات، رقم بخورد.
بهزاد نعمتی، پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، هم زمان با سال روز آغاز بنای مسجد گوهرشاد در کنار حرم مطهر امام رضا (ع) به دستور بانو گوهرشاد بیگم در سال ۸۱۲ قمری، در گفت‌وگو با خبرنگار آستان نیوز، مسجد گوهرشاد را یکی از درخشان‌ترین نمودهای هنر تیموری می‌داند و می‌گوید: مسجد گوهرشاد، بنایی چهارایوانی است که در دوره تیموری و به دست قوام‌الدین شیرازی، ساخته شد.
این مسجد، هم به لحاظ معماری و هم تزیینات هنری، اثری منحصربه‌فرد است و در طول قرن‌ها استحکام و شکوه خود را، حفظ کرده است.

چالش‌های طراحی در سایه حرم

نعمتی، ادامه می‌دهد: قوام‌الدین شیرازی هنگام طراحی مسجد با چالش مهمی روبه‌رو بود؛ اینکه بنایی باشکوه بسازد، اما سایه‌ای بر بارگاه مطهر امام رضا (ع) نیفکند، به همین دلیل نمای بیرونی خاصی برای مسجد طراحی نشد. از بیرون، این بنا در کالبد حرم مطهر گم شده است، اما فضای داخلی آن با ایوان‌ها و تزیینات، در نهایت عظمت و زیبایی، ساخته شده است.

ایوان مقصوره و راز گنبد

او یکی از ویژگی‌های خاص مسجد گوهرشاد را، اتصال ایوان جنوبی یا همان ایوان مقصوره به گنبدخانه می‌داند و در این باره، می‌گوید: به دلیل محدودیت فضایی، معمار نتوانست گنبدخانه‌ای مستقل بسازد، بنابراین، فضای زیر گنبد به ایوان جنوبی متصل شد و این مسجد را از دیگر بناهای مذهبی، متمایز ساخت.

شاهکارهای هنری در دل مسجد

این پژوهشگر بنیاد، می‌گوید: زیبایی مسجد تنها در معماری خلاصه نمی‌شود. نقاشی‌ها و کاشی‌کاری‌های چشمگیر، جلوه‌ای خاص به این مکان داده است.
زیر گنبدخانه، نقاشی‌های هنری دیده می‌شود. شبستان‌ها با گچ ساده تزیین شده و سایر بخش‌ها، به‌ویژه گنبد و ایوان‌ها، با کاشی معرق، معقلی و کاشی نره پوشانده شده‌اند. همچنین کتیبه‌هایی به خط بایسنقر میرزا و با نام گوهرشاد خاتون، هنوز زینت‌بخش مسجد است.

توسعه حرم در پرتو مسجد گوهرشاد

نعمتی می‌افزاید: ساخت مسجد گوهرشاد در دوره تیموری، نقطه عطفی در توسعه فضای اطراف حرم مطهر بود. پس از ساخت این مسجد، دارالحفاظ تکمیل و دارالسیاده بازسازی شد.
همچنین راهرویی کوچک میان مسجد و بازار ایجاد شد که هنوز نمونه‌ای ارزشمند از تزیینات تیموری را، در خود دارد.

وقف‌نامه‌ای ماندگار

گوهرشاد خاتون ۸ سال پس از ساخت مسجد، برای تداوم حیات آن اقدام مهمی انجام داد، نعمتی دراین‌باره می‌گوید: او وقف‌نامه‌ای مفصل تنظیم کرد و املاک زیادی را به مسجد اختصاص داد.
این موقوفه به قدری گسترده بود که توانست هزینه‌های نگهداری بنا را در طول قرون تضمین کند.
به جرئت می‌توان گفت در میان آثار تیموری، مسجد گوهرشاد، منسجم‌ترین و باشکوه‌ترین بناست.

مسجد دوم در هرات

او با بیان اینکه، گوهرشاد تنها به ساخت این مسجد در شهر مشهد بسنده نکرد؛ بلکه مسجدی دیگر در هرات بنا کرد، ادامه می‌دهد: مسجد گوهرشاد هرات، از نظر ابعاد و معماری قابل‌توجه است، اما رونق و زنده‌بودن مسجد گوهرشاد مشهد را ندارد. بااین‌حال، آرامگاه بانو گوهرشاد در همین مسجد هرات قرار گرفته است.

سرنوشت تلخ یک بانوی واقف

نعمتی می‌گوید: باوجود علاقه فراوان به مشهد و مسجدی که خود بانی آن بود، گوهرشاد خاتون هرگز در این مکان دفن نشد.
او در سن ۸۸ سالگی قربانی دسیسه‌های سیاسی در هرات شد و همان جا به خاک سپرده شد. این در حالی بود که آرزو داشت، پس از مرگ، در جوار حرم امام رضا (ع)، آرام گیرد.
او، تصریح می‌کند: مسجد گوهرشاد امروز نه‌تنها محل عبادت زائران و مجاوران، بلکه نماد پیوند هنر، ایمان و فرهنگ اسلامی است.
شکوه معماری آن، یادآور نبوغ معماران تیموری و روح بلند بانی‌اش، بانویی فرهنگ‌ساز به نام گوهرشاد خاتون است؛ بانویی که با همه آرزوهایش برای مشهد، آرامگاهش در هرات باقی ماند، اما یاد و نامش در جوار بارگاه امام هشتم (ع)، جاودانه است.