گشت و گذار در خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ)
«همچون هویت و معماری اصفهان فراموش‌شده است؛ از هر که نام و آدرسش را می‌پرسی با نگاهی متعجب می‌گوید اطلاع ندارم مگر همچنین خانه‌ای در اصفهان وجود دارد اما غافل از اینکه این بنا یکی از خانه‌های تاریخی کشور است که معماری سه دوره تاریخی صفویه، زندیه و قاجار را می‌توان در آن مشاهده کرد.»
«سلام فردا ساعت ۲ از طرف تختی به شهدا سر کوچه شماره ۱۶ منتظرتون هستیم»، این برای بار چندم است پیام را می‌خوانم و به همراه راننده اسنپ در کوچه‌های اطراف مسیر تختی و شهدا گم‌شده‌ایم، از هر که درباره کوچه شماره ۱۶ و خانه تاریخی بخردی می‌پرسیم، همه از کوچه اطلاع دارند اما از این خانه اطلاع ندارند، با هر زحمتی است کوچه را پیدا می‌کنم، هرچند کارکردهای معماری مدرن را می‌توانی در محله و کوچه اطراف آن مشاهده کنی اما هنوز بوی نان داغ پیچیده شده در کوچه‌های باریک حاکی از هویت و معماری قدیم شهر اصفهان دارد.
هنوز درگیر این فضا هستم که نگاهم به گروه ۳۰ نفره از اصحاب رسانه اصفهان می‌افتد که همچون من از سوی اداره گردشگری سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان برای بازدید از خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) دعوت‌شده‌اند.
پس از عبور از کوچه‌های باریک و توقف برای عبور ماشین از این کوچه‌ها سر در خانه‌ای را می‌بینی که با بقیه خانه‌های اطراف متفاوت هست، ورودی که باوجود مدرنیته شدن شهر هنوز شکوه و جلال سابق خود را حفظ کرده است، پس از عبور از دالان تاریک و پله‌های خشتی بلند این خانه به پشت درب چوبی می‌رسی، با باز شدن درب همه‌چیز به‌یک‌باره تغییر می‌کند، زمان و مکان برائت مفهومی ندارد انگار دستی تو را از تاریخی به تاریخ دیگر آورده است.
گویی انگار آمده‌ای که از گذشته خبر ببری، در اوج زیبایی مسحورکننده‌ای که دارد اما همچون یک دشت بزرگ تنهاست، همچون غربت شب بی‌انتها اما پرشکوه، اما این شکوه نمی‌تواند زخم‌هایی که در طول تاریخ بر سر این خانه آمده است پنهان کند، اینجا فضا با تو حرف می‌زنند، هرکدام از تزئینات و جزئیات این ساختمان همچون شهرزاد قصه گوی هزارویک‌شب برای بازدیدکنندگانش هزاران قصه دارد، قصه‌ای از آدم‌هایی که در این مکان عاشق شدند، قصه رازهایی سربه‌مهر، قصه‌ای از افرادی که در اوج شکوه همه‌چیز را برای بازماندگان خود گذاشتند و راهی دیار باقی شدند.
نمی‌توانی از این جزئیات و زیبایی بگذری، هر فرد با نگاه کوتاه به بنا می‌گوید چه آدم‌هایی در این خانه به‌عنوان مهمان آمدند و رفتند چه افرادی که در این خانه بیم و امید داشته و سعی داشتند با زیبایی و شکوه این خانه به سایر افراد فخرفروشی کنند، حالا فقط خانه‌مانده و تزئینات آن، خانه‌مانده و هاله‌ای از شکوه خود که بیان‌گر زندگی گذشتگان ما است، زندگی که امروز برای بسیاری از ما فراموش‌شده است معماری و هنری که باوجود پراهمیت و کاربردی آن امروز در حال سلاخی برخی متولیان امر است.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد خانه تاریخی بخردی علی نجیمی ورزنه، راهنمای تور بین‌المللی وزارت میراث فرهنگی کشور اولین فردی است که ویژگی‌های منحصربه‌فرد خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) را برای اصحاب رسانه تشریح، و در ادامه اظهار می‌کند: این بنای تاریخی متعلق به دوره صفویه است و یکی از معدود خانه‌های تاریخی کشور است که در آن می‌توان معماری و هنر سه دوره صفوی، زندیه و قاجار را مشاهده کرد، بی‌آنکه هرکدام از معماری و تزئینات دوره قبل تخریب‌شده باشد.
وی می‌افزاید: خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) سال‌های سال مخروبه بود درواقع از زمان دوره پهلوی اول این بنا بدون صاحب اداره می‌شد تا در مزایده‌ای که از طرف صندوق احیای وزارت میراث فرهنگی صورت گرفت، خانواده محمدی توانستند با مبلغ سه میلیارد تومان در این مزایده برنده شوند و شروع به بازسازی و مرمت این خانه تاریخی ارزشمند در شهر اصفهان کنند.
این کارشناس حوزه گردشگری و آثار تاریخی می‌گوید: پس از مزایده و بازسازی خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) این خانه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مجلل‌ترین هتل‌های سنتی کشور به‌حساب می‌آید زیرا هتل سنتی در کشور درنهایت بین ۱۰ تا ۱۲ اتاق است حتی هتل سنتی عامری‌ها در کاشان دارای ۱۶ اتاق است اما این هتل هم‌اکنون دارای ۲۰ اتاق، یک زیرزمین برای تبدیل نمایشگاه صنایع‌دستی و یک اتاق شاه‌نشین است.
وی ادامه داد: معماری تمام اتاق‌ها متعلق به دوره صفویه، زندیه و قاجار است و این هتل مثل برخی از هتل‌های سنتی نیست که مرمت دقیق و اصولی بر آن صورت نگرفته باشد. حتی شاهد تغییر کالبد و تزئینات خانه تاریخی باشیم. حتی در سیستم برق، گاز و آب‌رسانی حتی یک سوراخ در دیوار و طاق‌های اتاق‌ها و خود عمارت مشاهده نمی‌کنید و تمامی انشعابات از کف ساختمان گرفته‌شده است تا اصالت و کالبد بناها به‌هیچ‌عنوان تغییر نکند.
نجیمی می‌افزاید: از سال ۹۶ تا پایان سال گذشته مرمت این خانه تاریخی ادامه داشت و از فروردین امسال خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) به‌عنوان یک مکان تاریخی منحصربه‌فرد در گردشگری به‌ویژه گردشگران خارجی در حال فعالیت است.
تجلی معماری سه دوره تاریخی در خانه تاریخی بخردی در ادامه مژگان محمدی، مدیر خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) با اشاره به اینکه دغدغه و علاقه‌مندی خانواده‌اش برای حفظ و حراست بناهای تاریخی اظهار می‌کند: مادر و برادرهایم به دلیل علاقه وافری که به حفظ و نگهداشت خانه تاریخی اصفهان داشتند در مزایده این بنا شرکت می‌کنند و با صرف مبلع سه میلیارد تومان در مزایده این بنای تاریخی برنده می‌شوند، اما تاکنون مرمت این خانه به‌غیراز مرمت بخش شاه‌نشین تاکنون نزدیک ۳۰ میلیارد تومان هزینه برده است و از مدت ۱۷ سالی که وزارت میراث فرهنگی برای اجاره این خانه توسط خانواده‌ام قبول کرده است، نزدیک به چهار سال آن می‌گذرد.
وی ادامه می‌دهد: اصل بنا به دوره صفوی است و در دوره زندیه و قاجاریه بنا تکمیل می‌شود و جز معدود بناهایی در ایران است که بتواند معماری و هنر سه دوره تاریخی را نشان دهد و همین امر یکی از ویژگی مهم است که این بنای تاریخی را نسبت به سیار بناهای کشور منحصربه‌فرد و خاص می‌کند. بیشترین دخل و تصرف‌های این بنا برای دوره زندیه است و این رنگ و لعاب تزئینات این ساختمان متعلق به دوره زندیه است ضمن اینکه در اصفهان بناهای دوره زندیه بسیار کم وجود دارد.
مدیر خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) با اشاره به اینکه طرح‌ها و نقش‌هایی که در حیاط خانه شاهد آن هستیم متعلق به دوران قاجار است، می‌گوید: اما رنگ‌بندی و بخشی از تزئینات این ساختمان به‌ویژه در ضلع غربی خانه متعلق به دوره زندیه است. درواقع ضلع جنوبی این خانه معماری و تزئینات دوره صفویه، ضلع غربی معماری و تزئینات دوره زندیه و ضلع شرقی این خانه معماری و تزئینات آن متعلق به دوران قاجار است.
وی اضافه می‌کند: خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) جز خانه‌های اقماری بوده و داری چند حیاط بوده است که حیاط بیرونی حکم دفتر کار و شاه‌نشین دفتر مدیریت صاحب‌خانه بوده است، پشت ضلع شمالی خانه حیاط اندرونی خانه است و پشت ضلع جنوبی حیاط غلام نشین است که متأسفانه از چهار جبهه فقط یک جبهه آن باقی‌مانده است. در شرق و غرب خانه حیاط‌های مهمانسرا بوده که امروزه همه آن از بین رفته است و پیش‌بینی می‌شود این خانه دارای حداقل بین پنج‌تا شش حیاط مهمانسرا بوده است.
رعایت چیدمان خانه ایرانی و اصفهانی در معماری کاخ سرهنگ محمدی ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه بادهای در اصفهان از جنوب غربی به شمال شرقی می‌وزد، ضلع شمال خانه را مرتفع‌تر در نظر گرفته‌اند به همین جهت در این خانه شاهد سیستم چیدمان خانه ایرانی و اصفهانی هستیم. همه تالارها از تزئینات خاص خود برخوردار هستند اما این خانه همچون خانه‌های تاریخی دارای یک شاه‌نشین است اما متأسفانه امروزه به‌اشتباه برای برخی از خانه چند شاه‌نشین نام‌برده می‌شود. هر خانه تاریخی هیچ فرقی نمی‌کند که در کدام از شهرهای ایران ساخته‌شده باشد، دارای یک شاه‌نشین است که در خانه‌های تاریخی اصفهان شاه‌نشین ضلع شمالی بوده است.
وی اظهار می‌کند: خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) ملقب به خانه آثار است زیرا هر متریال که در بنای تاریخی شاهد هستیم یک نمونه شاخص آن در این بنای تاریخی وجود دارد. کمتر بنای تاریخی را شاهد هستیم که در حیاطش این‌چنین تزئینات چهار رنگ برجسته‌ای وجود داشته باشد که ما سعی کرده‌ایم در مرمت این خانه به بهترین نحو ممکن صورت گیرد و تا جایی که در توانمان بود دخل و تصرفی که نشان از جعل باشد و تنها کاری که در این خانه صورت گرفته است مرمت با حداقل تداخل در بنا بوده است.
مدیر خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) ادامه می‌دهد: طی صحبتی که با خاندان حاج رسولی‌ها انجام دادم، این خاندان زمانی که دولت صفوی از قزوین به اصفهان نقل‌مکان می‌کند، آن‌ها هم به اصفهان نقل‌مکان و این منطقه را برای ساخت خانه در نظر می‌گیرند که پس از حمله افغان‌ها به اصفهان بخشی اعظمی از این خانه همچون سایر بناها تخریب می‌شوند تا در دوره زندیه مجدد بخش‌های از این خانه ساخته و تکمیل می‌شوند.
وی ادامه می‌دهد: بنا به گفته خاندان حاج رسولی‌ها فردی به نام «زکی خان» که سرسلسله این خاندان است، مجلس را تشکیل می‌دهد و مهر شاهی نادرشاه را می‌گیرد و بعدازآن پسر وی حاج رسول به‌عنوان سرسلسله حاج رسولی و صاحب این خانه می‌شود، آخرین مالک این خانه سرهنگ بخردی در دولت پهلوی است، این سرهنگ فامیلش همان حاج رسولی‌ها بوده است اما به‌واسطه خرد و درایتی که داشته است پهلوی به او لقب بخردی را می‌دهد و به همین جهت این خانه به‌عنوان خانه تاریخی بخردی شناخته می‌شود.
دلیل نام‌گذاری برخی تالارها به شکم‌دریده پس از توضیحات اولیه، محمدی اصحاب رسانه را به بازدید از ضلع جنوبی خانه قسمت غلام نشین خانه دعوت می‌کند، قسمتی که در آن خبری از تزئینات مسحورکننده همچون حیاط خانه نیست و در ادامه راه برای رسیدن به قسمت غلام نشینی به تالار به نام «شکم‌دریده» برمی‌خوری، تالاری که بیش از هر چیز دیگری عنوان آن برای بازدیدکنندگان جالب به نظر می‌رسد.
محمدی در پاسخ به پرسش‌های اصحاب رسانه مبنی بر دلیل نام‌گذاری این تالار می‌گوید: تالارهایی که بانام شکم‌دریده از آن نام‌برده می‌شود، مربوط به دوره صفوی است و در هیچ‌یک از دوره تاریخی به‌غیراز دوره صفوی شاهد این نوع تالار نیستیم، در دوره صفوی یک سری سواره‌نظام وجود داشته است که به آدم‌های پیاده و معمولی جهت غارت اموالشان حمله می‌کردند، در اصفهان برای جلوگیری از این امر یک سری سابط و دالان در کوچه‌ها تعبیه می‌کنند و به دلیل ویژگی هندسی و معماری که این ساباط‌ها دارند سواره‌نظام قادر به رد شدن از زیر این ساباط‌ها و دالان‌ها را ندارند.
وی ادامه می‌دهد: به دلیل اینکه ساباط‌ها به دلیل قوسی که دارند و به‌جایی متصل نیست به‌مرورزمان در اثر بارش بارف و باران، ریزش پیدا می‌کند درواقع در اثر ریزش دیوار مجاور ساباط که همان خانه فردی که سابط به آن متصل است آسیب می‌دید، برای جلوگیری از ریزش ساباط و آسیب دیدن خانه دیوار کنار ساباط را شکافته و جز فضای خانه می‌آوردند که این امر باعث به وجود آمدن تالارهای می‌شود و به همین جهت شکافتن و ایجاد تالارها آن را به شکم‌دریده نام‌گذاری می‌کنند.
تالار عروس نگینی دردل خانه تاریخی بخردی پس از بازدید قسمت غلام نشین خانه به سمت غربی خانه می‌رویم به سمتی یکی از مجلل‌ترین تالارهای خانه با عنوان «تالار عروس» قرار دارد، تالاری که اوج تزئینات و توجه به جزئیات در آن به‌کاربرده شده است و هر فرد با ورود به آن مسحور زیبایی خیره‌کننده آن می‌شود، محمدی درباره توضیح به این تالار می‌گوید: همان‌طور که قبل گفته شد قسمت غربی خانه متعلق به دوران زندیه است. تزئینات و معماری این دوره با دوره صفویه و قاجار بسیار فرق دارد. در دوره صفویه بیشتر شاهد دقت در نوع معماری و سازه هستیم و توجه به تزئینات بسیار کمتر از دوره زندیه است و دوره قاجاریه به خاطر شرایط بد اقتصادی آن زمان شاهد کمترین توجه به نوع کیفیت مواد به‌کاربرده در بنا و تزئینات آن هستیم.
مدیر خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) در ادامه اظهار می‌کند: در دوره زندیه شاهد توجه به تزئینات بسیاری در خانه‌ها هستیم و به‌نوعی نوع تزئینات به‌کاربرده در خانه ابزاری برای فخرفروشی صاحب‌خانه به میهمانان خانه بوده است. تالار عروس درگذشته کاربری و فضای خصوصی برای آقا و خانم خانه داشته است به همین خاطر است برخلاف تزئینات قسمت شاه‌نشین که از تصاویر و رویدادهای رسمی روز جامعه استفاده‌شده است در این فضاها بیشتر به رویدادها و تصاویر با مضمون خصوصی‌تر همچون میهمانی‌ها پرداخته‌شده است.
پس از توضیحات محمدی به فضای حوزه خانه، شگفت‌انگیزترین قسمت بنا ازلحاظ معماری می‌رویم، معماری که بنا به گفته مدیر خانه تاریخی بخردی (کاخ سرهنگ) نمونه آن را در کمترین بنای تاریخی کشور شاهد هستیم. بنا به گفته محمدی فضای حوزه خانه کاخ سرهنگ تنها نمونه فضای باز است که در کشور نمونه باز این‌چنینی وجود ندارد.
در آخر به مهم‌ترین بخش خانه همان فضای شاه‌نشین خانه بخردی می‌رویم، فضایی که بنا به گفته مدیر خانه هنوز مرمت و بازسازی آن تکمیل‌نشده است و با توجه به جزئیات و تزئینات خاصی که در این تالار به‌کاربرده شده است، مرمت کامل آن حداقل چهار سال به طول می‌انجامد.
وی در ادامه در توضیح قسمت شاه‌نشین خانه می‌گوید: فضای شاه‌نشین مجلل‌ترین و بزرگ‌ترین هر بنای تاریخی است و در خانه بخردی هم این اتفاق را ازلحاظ تزئینات، معماری، و توجه به جزئیات را شاهد هستیم. هرچند ازلحاظ ظاهر تالار عروس تزئینات بیشتری نسبت به قسمت شاه‌نشین خانه دارد، اما این قسمت ازلحاظ تکنیک و رعایت جزئیات در تزئینات بیشتر از تالار عروس است میزان حجم طلاکاری در قسمت شاه‌نشین بیشتر از سایر قسمت‌ها و تالارهای خانه است.
درباره نویسنده
نویسنده