گذری بر خانه «موتمن‌الاطبا» در تهران
در مکان‌های دیدنی پایتخت ما تهران، محله عودلاجان همواره به چشم می‌خورد. این محله که یکی از پنج محله اصلی تهران بوده است، در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. در این محله بسیاری از بناهای دوران قاجار و پهلوی با معماری منحصر‌به‌فرد در فاصله‌ای نسبتاً کم، گرد هم جمع شده‌اند.
تجمع تعداد زیادی از بنا‌ها و خانه‌های تاریخی تهران در این محله به دلیل نزدیکی به دربار پادشاهان دوران قاجار و بازار است.
این محله جزو محله‌های عیان‌نشین محسوب می‌شد؛ پس طبیعی است که بسیاری از تاجران، افراد تحصیل‌کرده و نزدیکان دربار آنجا را برای سکونت انتخاب کنند. از میان این افراد شخصی مشهور به نام موتمن‌الاطبا نیز در این محل خانه‌ای سه طبقه می‌سازد که از آن زمان تا به امروز، در این محله جایگاه ویژه‌ای داشته است.
گفتنی است خانه موتمن‌الاطبا، خانه‌ای زیبا و سرشار از خاطره با معماری عالی است که از اواخر دوره قاجار در میان محله عیان‌نشین عودلاجان باقی مانده است و در بسیاری از فیلم‌های سینمایی این خانه را دیده‌ایم.
محله عودلاجان میزبان خانه‌هایی بسیاری از این دست از جمله خانه موتمن‌الاطبا است؛ که متعلق به پزشک ناصرالدین شاه بوده است؛ خانه‌ای استثنایی در سه طبقه که در زمان خود شاید جزو اولین خانه‌های چند طبقه تهران قدیم بوده است. این پزشک با نام میرزا زین‌العابدین خان دنبلی‌ضرابی ملقب به موتمن‌الاطبا، از پزشکان معروف آن دوران و اولین فارغ‌التحصیل مدرسه دارالفنون به حساب می‌آمد که زیر نظر دکتر تولوزان فرانسوی آموزش دیده بود.
خانه موتمن‌الاطبا در بخش مرکزی محله عودلاجان واقع شده است. خیابان پامنار که خانه موتمن‌الاطبا در آن قرار گرفته، روزگاری به‌واسطه ساکنان خود شاهد وقایع تاریخی و سیاسی مهمی بوده است. این خیابان در گذشته گذری در محله عودلاجان محسوب می‌شد. خیابان یا محله پامنار امروزی، در گذشته بازارچه‌ای بود که دروازه شمیران را به بازار اصلی مرتبط می‌کرد. این گذر خود دارای حمام، مسجد، کاروان‌سرا، آب‌انبار و تیمچه بود؛ اما بعد‌ها با گسترش محلات در دوره قاجار و تعیین حصار دوم (حصار ناصری) توسعه یافت و به خیابان پامنار تبدیل شد و بسیاری از بناهای درون خیابان از بین رفت. این خیابان، ساکنان مشهوری همچون سید ابوالقاسم کاشانی و ابراهیم حاتمی‌کیا داشته است.
خانه موتمن‌الاطبا در همان سال‌هایی ساخته شد که خیابان پامنار شکل گرفت و در آغاز در سمت شرقی این خیابان قرار داشت؛ اما امروز با تغییراتی که رخ داده، این بنا در کوچه موتمن‌الاطبا در همین خیابان واقع شده است.
«میرزا زین‌العابدین‌خان دنبلی‌ضرابی» در سال ۱۲۱۰ شمسی در شهر تهران و محله پامنار در کوچه حمام کاشانی‌ها متولد شد. خانواده او اصالتاً کاشانی بودند. او نوه میرزا احمدخان صبور بود و پدرش میرزا محمد از مستوفیان دربار محمدشاه قاجار بود.
میرزا زین‌العابدین خان در کودکی با کمک پدر خود و معلمان سرخانه به تحصیل پرداخت و بعد به‌واسطه علاقه خود به پزشکی به مدرسه دارالفنون رفت و نزد استادانی همچون علی اکبرخان ناظم‌الاطبا، دکتر لویی آندره ارنست کلوکه، یاکوب ادوارد پولاک، دکتر شلیمر هلندی و ژوزف تولوزان فرانسوی علم پزشکی مدرن را آموخت. او از جراحان ماهر زمان خود بود و بعد‌ها در کتاب‌های مختلف درباره مهارت او در جراحی سنگ مثانه که بیماری نسبتاً شایعی در ایران آن زمان بود، بسیار گفته شده است.
در دوره قاجار «مکاتب اربعه و چهارگانه طب» در برابر مدرسه طب دارالفنون شکل گرفت. این مکاتب، مطب چهار پزشک بسیار مجرب دوره قاجار بود که در حکم مدرسه‌ای برای آموزش علم پزشکی بودند. بسیاری از علاقه‌مندان به‌جای رفتن به مدرسه دارالفنون برای آموزش پزشکی، به این چهار مطب، یعنی مطب‌های «میرزا زین‌العابدین‌خان موتمن‌الاطبا»، «میرزا ابوالحسن خان بهرامى»، «میرزا على‌اکبرخان ناظم‌الاطبا» و «میرزا سیدحسین‌خان نظام‌الحکما» می‌رفتند. این مکاتب اربعه نیز پس از سپری شدن دوره‌ای، به افراد گواهینامه پزشکی می‌دادند.
موتمن‌الاطبا تا سال ۱۲۷۴ شمسی به‌عنوان پزشک مخصوص دربار ناصرالدین شاه به کار خود ادامه داد؛ اما پس از قتل ناصرالدین شاه و تغییرات دربار ترجیح داد که در مطب شخصی خود مشغول باشد. دو سال بعد چشمان او بیمار شد و مظفرالدین‌شاه به پاس خدمات او به پدرش، مبلغ ۵۰۰ تومان به‌همراه عصایی جواهرنشان به موتمن‌الاطبا هدیه کرد تا هزینه‌های درمان و سفرش به خارج کشور تامین شود.
ناصرالدین‌شاه برای تقدیر از پزشک مخصوص خود، نام کوچه‌ای که او سکونت داشت را به موتمن‌الاطبا تغییر داد. میرزا زین‌العابدین‌خان دنبلی‌ضرابی ملقب به موتمن‌الاطبا در سال ۱۲۸۷ چشم از جهان فرو بست.
در نقشه‌ای که در سال ۱۲۷۰ شمسی توسط مهندس عبدالغفار تهیه شده است، کوچه‌ای به نام موتمن‌الاطبا به چشم می‌خورد که نشان از برپا بودن خانه موتمن‌الاطبا در آن سال دارد. بر طبق گفته نوه موتمن‌الاطبا این خانه در سال ۱۲۶۱ شمسی با مساحتی در حدود ۸۰۰ مترمربع بنا شده است.
این خانه پس از مرگ موتمن‌الاطبا به تنها فرزند او یعنی حسینقلی‌خان می‌رسد؛ اما طی سال‌ها این میراث دست‌به‌دست می‌شود تا به دست آخرین نواده یعنی زین‌العابدین‌خان موتمن برسد.
زین‌العابدین‌خان موتمن خود از فرهیختگان و آموزگار بود. او لیسانس ادبیات انگلیسی و فارسی داشت و تا سال ۱۳۵۷ تدریس می‌کرد. زین‌العابدین‌خان موتمن در طول ۴۲ سال تدریس خود در مدارسی همچون دارالفنون، البرز و رازی، شاگردان بسیار زیادی داشت که امروز برخی از آن‌ها همچون دکتر همایون کاتوزیان، دکتر محمود روح‌الامینی، محمدعلی سپانلو، دکتر مهدی محقق، بهرام بیضایی، خسرو سینایی، احمد اشرف، عباس پهلوان، دکتر محمد شفیعی کدکنی، علی دهباشی و داریوش آشوری بسیار شهرت دارند. او در سال ۱۳۸۴ با مرگ خود این خانه زیبا و میراث خانوادگی را برای همیشه تنها می‌گذارد.
خانه موتمن‌الاطبا در سال ۱۳۷۹ با پیگیری میراث فرهنگی و موافقت خانواده موتمن‌الاطبا با شماره ثبت ۳۱۰۴ به ثبت آثار ملی رسید. این خانه در سال ۱۳۸۳ توسط آقای موسوی از بازماندگان این خانواده خریداری می‌شود و تا به امروز برای لوکیشن بسیاری از فیلم‌های مطرح سینمایی مورد استفاده قرار گرفته است.
تهران پرس
درباره نویسنده
نویسنده