کوچه‌های آشتی‌کنان یزد

یزد نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان است، بافت قدیمی این شهر که ثبت جهانی شده است، با توجه به شرایط طبیعی و موقعیت جغرافیایی کویری با خشت، گل و کاهگل عجین شده و در این بافت تاریخی کوچه‌های کاه‌گلی باریکی وجود دارد که کوچه آشتی کنان نام گرفته است.

بافت تاریخی شهر یزد، خانه ها و کوچه پس کوچه های آن جلوگاهی از هنر معماری زیبا و منحصر بفردی است که در این کوچه های خشت و گلی می توان به نوعی در تاریخ این شهر قدم زد و رایحه فرهنگی و تمدن ایجاد کننده این بافت زیبای شهری را استشمام کرد.

بافت قدیمی یزد یکی از مواریث هنر و معماری ایران است که در آن ، کوچه های پیچ در پیچ و باریک آشتی کنان هزارتویی را مانند یک شبکه بزرگ ایجاد کرده و پیوندی فرهنگی برای ساکنان آن ایجاد کرده است، در این بافت شهری کوچه های زیبا در محله‌ی فهادان و دیگر محله های پیرامون مسجد جامع یزد مانند رگ هایی است که از اندام های مختلف به قلب وصل می شود.

کوچه های آشتی کنان، کوچه هایی تنگ و باریکی هستند که عرض آنها به اندازه ای است که ۲ نفر به سختی می توانند از کنار هم بدون رو در رو شدن عبور کنند و همین باعث برقرار ارتباط میان آنان می شده است، علت ساخت این کوچه ها این بوده تا هنگام عبور تماسی میان عابران برقرار و صمیمت بین آنها ایجاد شود و اگر احیانا با هم قهر بودند در این کوچه ها نمی توانستند از هم رو بگیرند و مجبور به سلام و علیک می شدند و این ارتباط قهر را به آشتی بدل می کرد.

بر اساس گفته های ساکنان بافت تاریخی یزد ، موارد زیادی اتفاق افتاده که ۲ نفر که با هم قهر بودند، خیلی اتفاقی از این کوچه در جهت مخالف هم رد می شوند و وقتی سعی می کنند تا خودشان را به نحوی از کوچه رد کنند، چند بار به همدیگر برخورد می کنند و این وضعیت باعث خنده و آشتی آنها می شود، گاهی حتی ساکنان بافت تاریخی به صورت برنامه ریزی شده دو نفر را که با هم قهر بودند بدون اطلاع آنان در مسیر این کوچه ها قرار می داند تا میانشان آشتی برقرار شود.

معماری کوچه های آشتی و کنان

این کوچه ها همانطور که ذکر شد در اکثر محله‌های قدیمی بافت تاریخی یزد وجود دارند، دیوارهای کاهگلی بلند آن، بارزترین ویژگی آن است ، دیوارهایی از جنس خشت و کاهگل که باعث خنک شدن محله می شود، خانه های قدیمی که در این کوچه ها قرار دارند، بزرگ و زیبا با حوض‌هایی فیروزه رنگ و پنجره های مشبک هستند که ترکیبی از سلیقه و خلاقیت معماران ایرانی است.

روی درهای این خانه ها، دق الباب‌هایی به اشکال مختلف وجود دارد، که برخی از آنها با آیه قرآن تزیین شده و بعضی به شکل حیوانات هستند که هر یک از آنها مخصوص یک جنس است و برای تشخیص میهمانان مرد از زن نصب شده اند.

ساباط‌ها (گذرگاه‌های خنک)

ساباط” معانی بسیاری در زبان فارسی دارد که مهم ترین آن ها به معنی سایه بان یا ایوان است ، اما در یزد به کوچه هایی مسقف و سرپوشیده ساباط گفته می شود.

در گذشته معماران برای اینکه مردم را از آفتاب سوزاننده مناطق کویری در امان باشند، اکثر کوچه ها را سرپوشیده می ساختند، ساخت کوچه های مسقف هم فکر خلاقانه ایرانی هاست که برای اولین بار در شهرهای کویری ساخته شد تا مردم از آفتاب و گرمای هوا در امان بمانند و به راحتی در کوچه پس کوچه ها تردد کنند، یک کارکرد دیگر ساباط ها این بوده که مانع از نفوذ افراد سوار بر اسب در زمان جنگ به کوچه می شد.

نکته جالب این است سازه های خشتی ساباط با نوع معماری بی نظیرشان موجب گردش هوای خنک در کوچه های نیمه سقف دار می شدند، هنگامی که وارد این ساباط ها می شوید هوای درون آن در مقایسه با هوای بیرون فرق می کند و بسیار خنک تر است؛ این موضوع در زمستان ها برعکس عمل کرده و هوای بیرون از ساباط سردتر از درون آن است.

پشت بام اکثر خانه ها در بافت تاریخی یزد به ساباط ها به هم متصل شده است و همین موجب به وجود آمدن یک اتاق شده و مورد استفاده مشترک همسایگان قرار می گرفته است، اگر سری به ساباط ها بزنید قطعا به کوچه هایی خواهید رسید که سر پوشیده بوده و بن بست هستند و یک در دارند.

به این درها که در کوچه های بن بست قرار می گیرد، ”در بند” گفته می شود؛ در گذشته دربند برای امنیت بیشتر ساکنین کوچه های بن بست که ساباط دار بودند، ساخته می شد.

با این اوصاف اگر گروه اسب سواری برای غارت و یا چیزی شبیه به این به شهر حمله می کردند، به این راحتی نمی توانسته از این تو در توی درهم پیچیده با آن پل های بین کوچه هایش عبور کند، پس فرصت فرار برای زن و بچه ها فراهم و به عنوان تله برای سواران متجاوز برای مردم شهر محسوب می شد.

اما از از همه این ها که بگذریم شاید مهمترین تاثیر اجتماعی این معماری بر زندگی مردمان کوچه های قدیمی قهر و آشتی، بیان‌گر صمیمیت و گرمای محبت گذشتگان است این کوچه ها از مردمی حکایت دارد که دور از تکلف با صداقت، صمیمیت و محبت در کنار هم زندگی می‌کردند و وقتی در این کوچه‌ها خواسته یا ناخواسته با هم روبه‌رو می‌شدند اگر چنانچه کدورتی میان آنها بود، زائل می‌شد ، به محلۀ فهادان یزد بروید و در این هزارتوی کاه‌گلی قدم بزنید.

استان یزد ۲هزار و ۲۷۰ هکتار بافت تاریخی و یکهزار و ۷۲۰ اثر ثبت ملی دارد.
با توجه به غنای یزد از لحاظ بناهای تاریخی، فرهنگی تاکنون پنج اثر استان شامل بافت تاریخی یزد، باغ های دولت آباد یزد و پهلوان پور مهریز و قنات های زارچ و حسن آباد این استان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
یزد نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان، در کنار استان های فارس و اصفهان به عنوان مثلث طلایی گردشگری ایران، مقصد اول گردشگران خارجی و اروپایی است.

ایرنا

درباره نویسنده