کتیبه‌های قرآنی کاخ‌ها و مدارس اسپانیا با فضای هر مکان متناسب‌سازی شده‌اند
خوزه میگل پوئرتا، استاد تاریخ هنر دانشگاه گرانادا در اسپانیا با اشاره به جایگاه برجسته کتیبه‌ها و نقوش قرآنی در معماری کاخ‌ها و مدارس اندلس، کارکرد آیات نقش بسته بر این کتیبه‌ها و دیگر نقوش را علاوه بر جنبه زیبایی‌شناختی آن، محتوای معنایی آن به تناسب هر فضا توصیف کرد.
خوزه میگل پوئرتا، استاد تاریخ هنر در دانشگاه گرانادا (غرناطه) اسپانیا را می‌توان یکی از مشهورترین متخصصان میراث اسلامی در اسپانیا دانست. او با دیدن آثار هنری خیره‌کننده زادگاه خود به پیشینه اسلامی این آثار علاقه‌مند و تحقیق در این زمینه پس از مدتی به بخش اصلی زندگی دانشگاهی و حرفه‌ای او بدل شد. وی یکی از مهم‌ترین مؤلفان دایرهالمعارف «کاخ الحمراء» است که به دست جمعی از پژوهشگران اسپانیایی درباره تاریخچه و جنبه‌های مختلف این شاهکار تاریخی هنر اندلسی تألیف شده است.
خوزه میگل پوئرتا در بخش نخست گفتوگو با ایکنا به تفصیل درباره نقوش و کتیبه‌های قرآنی در مساجد اندلس، کاخ‌ها و قصرهای دوره حکومت مسلمانان در اندلس و همچنین اهمیت پیشینه مشترک تمدنی میان اسلام و مسیحیت در شکل دادن گفتوگو میان ادیان و مبارزه با موج اسلام‌هراسی در اروپا سخن گفت.
در بخش دوم از گفتوگو با این استاد اسپانیایی و از شیفتگان میراث اسلامی اندلس پیرامون کتیبه‌ها و نقوش قرآنی در مدارس، بناها و به‌ویژه کاخ‌های اندلس به بررسی پرداختیم. از نگاه وی علاوه بر جنبه زیبایی شناختی کتیبه‌های قرآنی، محتوای آیات موجود بر کتیبه‌ها نیز با فضاها متناسب است. برای مثال در مجموعه کاخ‌های باشکوه الحمراء آیاتی انتخاب شده است که شکوه و عظمتی قدسی را برای این فضاها تداعی می‌کند. در ادامه بخش دوم گفتوگو با خوزه میگل پوئرتا از نظر می‌گذرد.
ایکنا ـ کتیبه‌های قرآنی موجود در آثار بجا مانده از قصر دارالسرور چه وضعیتی دارند؟
در مجلس الذهب موجود در قصر دارالسرور هنوز قسمت‌هایی از کتیبه قرآنی شامل آیات ۴ و ۵ سوره فتح نوشته شده و این آیاتی است که در قصر الحمرا به شکلی گسترده در نقوش و کتیبه‌های قرآنی مشاهده می‌شود. اعتقاد بر این است که سازنده جعفریه پس از پیروزی بر مسیحیان در شهر باربسترو (شمال غربی اسپانیا) در سال ۱۰۶۵ میلادی، دستور منقوش کردن این آیات بر کتیبه‌ها را داده است. این پیروزی بود که به وی لقب المقتدر بالله را بخشید؛ و در نواری که در ارتفاع یک متری در داخل مجلس الذهب با کتیبه بسیار جالب توجهی مواجه هستیم، کتیبه‌ای که حروف کوفی آن به شکل ستاره‌های هندسی با چهار زاویه نیم‌دایره پیوند خورده است؛ ۱۴ آیه ابتدایی سوره مُلک از آیه شریفه «تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ: بزرگوار [و خجسته] است آنکه فرمانروایى به دست اوست و او بر هر چیزى تواناست» تا «أَلَا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ : آیا کسى که آفریده است نمىداند با اینکه او خود باریک بین آگاه است». و در کنار آن آیات ۳۴-۳۶ سوره مبارکه یس نقش بسته است «وَجَعَلْنَا فِیهَا جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَأَعْنَابٍ وَفَجَّرْنَا فِیهَا مِنَ الْعُیُونِ ﴿۳۴﴾ لِیَأْکُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَمَا عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ أَفَلَا یَشْکُرُونَ ﴿۳۵﴾ سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاجَ کُلَّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنْفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا یَعْلَمُونَ ﴿۳۶﴾
و در آن [زمین] باغ‌هایى از درختان خرما و تاک قرار دادیم و چشمه‌ها در آن روان کردیم (۳۴) تا از میوه آن و [از] کارکرد دست‌هاى خودشان بخورند آیا باز [هم] سپاس نمىگزارند (۳۵) پاک [خدایى] که از آنچه زمین مىرویاند و [نیز] از خودشان و از آنچه نمىدانند همه را نر و ماده گردانیده است(۳۶)»
ایکنا ـ آیا در دیگر هنرها نیز می‌توان آثاری از نقوش قرآنی را دید؟
از جمله آثار دیگر که حاکی از زیبایی و کمال خط در این دوره تاریخی در اندلس بوده، شکوفایی خط عربی در پارچه‌ها، سفال‌ها، رنگ و دیگر هنرهای مورد استفاده در نسخ خطی است، همچنین دو رکاب چوبی که در موزه الحمرا در غرناطه نگهداری می‌شود، روی یکی از آنها عبارت جزئی «… .. والکرامه والسرور الدائم لصاحبه…» با حروف کوفی عریض بر زمینه خلفی آن حک شده است. این رکاب احتمالاً به قرن سیزدهم میلادی برمی‌گردد و دیگری با بخشی از آیه ۵۴ از سوره مبارکه الاعراف یعنی «النَّهَارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ﴿۵۴﴾: روز را به شب که شتابان آن را مى‌طلبد مى‌پوشاند و [نیز] خورشید و ماه و ستارگان را که به فرمان او رام شده‌اند [پدید آورد] آگاه باش که [عالم] خلق و امر از آن اوست فرخنده خدایى است پروردگار جهانیان» نیز به خط کوفی درشت در پس زمینه آن ترسیم شده است.
این رکاب در شهر غرناطه(گرانادا)، خارج از محل اصلی آن پیدا شده است. در خود گرانادا، بنی الاحمر پس از نجات آنچه از اندلس از سقوط پس از فروپاشی دولت موحدین باقی مانده بود، نیز معماران و خوش‌نویسان جدیدی می‌آیند تا هنر جدیدی ایجاد کنند که ریشه در هنر و معماری بسیار غنی اندلسی داشته باشد.
ایکنا ـ وضعیت کتیبه‌های قرآنی به جای مانده در دیگر آثار معماری اندلسی از جمله مدارس و مهمانسراها چگونه است؟
معماری دوره بنی الاحمر شاهد دورانی از رونق شگفت‌انگیز برای خط کوفی و خط اندلسی بود به شکلی که پیش‌تر هیچ‌گاه در اندلس دیده نشده بود. شهر گرانادا دارای آثاری است که در هیچ شهر دیگری در اسپانیا دیده نمی‌شود، این تنها مهمانسرای باقی مانده از اندلس، تنها مدرسه‌ای است که اندلسیان در طول تاریخ خود ساخته‌اند و تنها بیمارستان ساخته شده در اندلس، علاوه بر آن تنها بازار قیصریه موجود در اسپانیا است اگرچه باقیمانده این بازار در معرض آتش‌سوزی بزرگی در قرن نوزدهم قرار گرفت و سپس بازسازی شد. علاوه بر این بر عمارت‌ها و کاخ‌های خارج از دیوارهای شهر و خانه‌های قدیمی در داخل، امکان دیدن کتیبه‌های قرآنی و اسلامی را فراهم می‌کند که شامل عباراتی با خط کوفی یا اندلسی است که حتی در خیابان‌ها نیز می‌توان آن را دید.
در مهمانسرای جدید در قلب شهر گرانادا، با کتیبه‌هایی به خط کوفی و ثلث باشکوهی در نمای آن مواجهیم که نشان می‌دهد که این بنا، بنیادی سلطنتی و تحت حمایت آن است. در سر در این بنا و بر فراز طاق ورودی آن سوره اخلاص با خط کوفی عریضی نظر را به خود جلب می‌کند.
سپس وارد ایوان طاق‌داری با مقرنس‌هایی از سوره اخلاص می‌شویم که مستطیل‌های خطی دو پنجره طبقه فوقانی آن را احاطه کرده‌اند و بر روی آن به خط ثلث بر روی گچ نوشته شده و حاوی عبارات «العز القائم الملک الدائم» و «القدره لله وحده» و «الملک لله وحده» است که اکثر آنها از نظر شکل و محتوا شبیه به نقوش قرآنی موجود در کاخ‌های الحمراء هستند.
در اینجا به این نکته اشاره کنیم که ناصریین از سوره اخلاص در برخی کتیبه‌های موجود در کاخ‌های خود نیز استفاده کرده‌اند، از نمونه‌های این کاخ‌ها می‌توان به «جنات المنجره الکبری» اشاره کرد که توسط محمد ثانی سلطان ناصریین در سال ۱۲۹۲ ساخته شد و با کاشی‌های آبی به خط کوفی معماری آراسته شده است. همچنین این سوره به خط ثلث غرناطه‌ای در برج اسیرتین در شهر قلهره (کالاهورا) در کاشی‌های سیاه، نقش بسته است.
تنها چند متر دورتر از این مهمانسرا، مدرسه الیوسفیه قرار دارد که در سال ۱۳۴۹ میلادی به دستور سلطان ابو حجاج یوسف در نزدیکی مسجد جامع بنا شده است، بنایی که از آن جز یک آب‌انبار زیرزمینی چیز به جا نمانده است. ساختمان مدرسه یوسفیه در گرانادا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که برای به عنوان ساختمان شهرداری از آن استفاده می‌شد این ساختمان اخیراً تحت نظارت دانشگاه گرانادا قرار گرفته و به این ترتیب بخشی از کارکرد علمی اولیه خود را بازیافته است. پس از مرمت‌های اخیر در مدرسه، آثار مسجد کوچکی در آن یافت شد که دارای کتیبه‌های کوفی و خطوط اندلسی است که از هنر دوره ناصریین به جا مانده است.
در طاق نعل‌اسبیِ پهن و لبه‌دارِ محراب باشکوه این مسجد، پایه‌ای ستونی را می‌بینیم که به خط کوفی معماری در آن کلمه «الله» نقش بسته و داخل آن عبارت «العزه لله» و «البقاء لله» نگاشته شده و بر لبه طاق در زمینه‌ای کبود، با خطی سفید به ظرافت خطوط موجود در نسخ خطی قرآن آیه ۷ از سوره مبارکه سوره انعام کتابت شده: «إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ ﴿۵۴﴾: در حقیقت پروردگار شما آن خدایى است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر عرش [جهاندارى] استیلا یافت روز را به شب که شتابان آن را مى‌طلبد مى‌پوشاند و [نیز] خورشید و ماه و ستارگان را که به فرمان او رام شده‌اند [پدید آورد] آگاه باش که [عالم] خلق و امر از آن اوست فرخنده خدایى است پروردگار جهانیان(۵۴)»
بخش‌هایی از نوشته‌های نمای بیرونی مدرسه نیز باقی مانده است. این کتیبه شامل لوح تأسیس مدرسه، سنگ مرمر سفید با خط روان و در نهایت کمال، زیبایی و همچنین بخش‌هایی از آیه شریفه نور در قاب درب برای پیوند کارکرد علمی و آموزشی مکان و نور الهی نقش بسته است و آیات نخستین سوره مبارکه فتح، در داخل یک طاق تزئینی است، نوشته شده و سپس تاریخ پایان بنا در ماه محرم سال ۷۵۰ قمری (۲۲ مارس تا ۲۰ آوریل سال ۱۳۴۹ میلادی) نقش بربسته است. این مجموعه در موزه باستان‌شناسی گرانادا نگهداری می‌شود.
ایکنا ـ وضعیت کتیبه‌ها و نقوش قرآنی در شاهکار معماری اسلامی در اندلس یعنی مجموعه کاخ‌های الحمراء را برای مخاطبان ما تشریح فرمایید.
مجموعه کاخ‌های الحمراء را باید ممتازترین مجموعه حاوی آیات قرآنی و خطوط اسلامی در اندلس دانست. در این کاخ‌ها کتیبه‌های قرآنی را می‌بینیم که در همه فضاها نقش بسته است، نخستین کاخ از مجموعه کاخ‌های الحمراء کاخ بارتال است که در زمان محمد ثالث (۱۳۰۲-۱۳۰۷ م.) بنا شده است، در این کاخ می‌توان به وفور شعار غالب ملوک بنی نصر یعنی «ولا غالب إلا الله» را با خط کوفی دید با این حال بیشتر کتیبه‌های حاوی این عبارت به سبک رایج‌تر یعنی به خط ثلث غرناطه‌ای کتابت شده است.
همچنین پس از بسم الله و صلوات آیات ۲۵ تا ۲۷ سوره مطففین را می‌بینیم که حول حوض آب سمت راست نقش بسته و آیات مبارکه ۶۸ و ۶۹ از سوره مبارکه الواقعه را می‌بینیم که حول حوض آب سمت چپ و با خط اندلسی بر روی گچ نقش بسته است و آشکار است که برخی از این آیات به سعادت سعادتمندان در بهشت اشاره می‌کند: «یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ ﴿۲۵﴾ خِتَامُهُ مِسْکٌ وَفِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ ﴿۲۶﴾ وَمِزَاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ ﴿۲۷﴾: از بادهاى مهر شده نوشانیده شوند(۲۵) [بادهاى که] مهر آن مشک است و در این [نعمت‌ها] مشتاقان باید بر یکدیگر پیشى گیرند (۲۶) و ترکیبش از [چشمه] تسنیم است(۲۷).»
در توسعه جنه العریف که سلطان اسماعیل اول در جناح شمالی آن در ۱۳۱۹ میلادی بر کتیبه‌ای بر روی گچ در قاب پنجره مرکزی آیت‌الکرسی کتابت شده است امری که می‌توان آن را اشاره‌ای ظریف به نقش محوری آیات قرآنی در تمام فضاهای کاخ الحمراء دانست.
آیات منتخب از قرآن برای این کتیبه‌ها به این بناها عظمت معانی قدسی را می‌بخشد و نمایی از بهشت زمینی و آسمانی را به نمایش می‌گذارد؛ و در رکاب چوبی بر سقف رواق شمالی جنه العریف که در بالا به آن اشاره شد، آیات شریفه ۱ تا ۱۰ سوره مبارکه الفتح، به خطی روان و آیات ۳۴-۳۶ سوره مبارکه یاسین که به خط کوفی روی چوب نوشته شده است، آیاتی که انباشته از مفاهیم مرتبت به جنت الهی و زمینی داریم.
بعید نیست که این اثر چوبی آیات سوره یاسین از بنایی پیشین به نزد حاکم الموحدین در گرانادا رسیده باشد. در دوره یوسف اول نیز سوره‌های اخلاص و فلق نیز در برج اسیرتین آراسته به خط آبی بر زمینه‌ای سفید روی کاشی نقش بسته و همچنین سوره فلق به همراه بسم الله نیز در ورودی تالار قمراش و همچنین بر فراز تخت او در تالار حاوی تخت شاهی در برج قمارش، نقش بسته است. هدف از این کار حمایت دو مکان از شر است.
کتیبه‌های قرآنی در معماری الحمراء و به طور کلی معماری اندلس در ساختار تالار قمارش به گسترده‌ترین شکل خود می‌رسد. این تالار به افتخار سلطان یوسف اول و بر اساس سوره الملک بنا شده است. آیات قرآنی موجود در این تالار به خط سفید روان بر روی رکاب گنبد چوبی باشکوه تالار نقش بسته است. تالاری که بزرگترین تالار حاوی تخت پادشاهی است که از دوره قرون وسطی در غرب و شرق جهان برای ما به جا مانده است. این آیات شامل آیه ۶۷ سوره مبارکه الملک «تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ: بزرگوار [و خجسته] است آنکه فرمانروایى به دست اوست و او بر هر چیزى تواناست» تا آیه شریفه «الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ: همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید در آفرینش آن [خداى] بخشایشگر هیچ گونه اختلاف [و تفاوتى] نمى‌بینى بازبنگر آیا خلل [و نقصانى] مى‌بینى». گنبد موجود در این تالار مجموعاً از ۸۰۱۷ قطعه چوبی ساخته شده است که ستاره‌های مختلف و رنگارنگ را به نمایش می‌گذارند که نشان‌دهنده هفت آسمان است که در سوره الملک و کتب معراج پیامبر به آن اشاره شده است.
علاوه بر بسم الله و عبارات قرآنی «الحمد لله» و «العزه لله» که در مجموعه کاخ‌های الحمراء بسیار با آن مواجه هستیم. آیات بسیار دیگری بر دیوارهای این قصور نوشته شده که از سوره‌های زیر گرفته شده است:
آیات ۱۶۳ و ۲۳۸ و ۲۵۵ (آیه الکرسی) از سوره مبارکه بقره؛ آیه ۵۱ سوره مبارکه آل‌عمران (الله ربی) و آیه ۱۲۶؛ آیات مبارکه ۴ و ۱۳۹ از سوره النساء، آیات مبارکه ۲۳ و ۵۹ از سوره الأنعام، آیه ۲۰۵ سوره الأعراف: آیه ۱۲۹ سوره توبه} الله حسبی {آیه ۸۸ سوره هود، آیه ۶۴ سوره یوسف، آیه ۵۳ سوره النحل: آیه ۷۸ تا ۸۱ سوره الإسراء، آیه ۳۹ سوره الکهف، آیه ۳۵ سوره النور (آیه نور)، آیه ۲۲ سوره الأحزاب، آیه ۳۴ سوره یس، آیه ۳۵ سوره الصافات (الشهاده)؛ آیه ۶۵ از سوره غافر: آیات ۱، ۲، ۳، ۱۰، ۴۸ از سوره مبارکه الفتح و آیات ۶۸-۶۹ از سوره مبارکه الواقعه: تمام سوره مبارکه الملک، آیه ۱۳ از سوره مبارکه الصف، آیات ۲۷- ۲۵ از سوره مبارکه المطففین و همچنین تمام سوره مبارکه اخلاص و فلق. مکان این آیات و خطوط مورد نظر در آن به طور کامل شرح داده شد.
درباره نویسنده
نویسنده