کتابخانههای سلطنتی ایران را دریابید؛ گنجینههایی که خاک می خورند!
قدیمیترین کتابخانه مدرن ایران، کتابخانه دارالفنون است که به همت امیرکبیر در زمان ناصرالدین شاه قاجار تأسیس شد. ساختمان دارالفنون خود یک شاهکار معماری است؛ کتابخانه با یک سالن وسیع با سقفهای بلند و پنجرههای بزرگ، محیطی مناسب برای مطالعه و تحقیق بود.
کتابخانه دارالفنون، الهامبخش تأسیس کتابخانههای نوین در سراسر کشور از جمله در کاخهای سلطنتی شد.
کتابخانههای سلطنتی از آنجا که محل مطالعه و نگهداری کتابهای خاندان سلطنتی بودهاند، خود به نوعی موزه محسوب میشوند. در این کتابخانهها کتابهایی موجود است که از سوی مقامات یا مراکز شناختهشده جهانی به اعضای خاندان سلطنتی اهدا شده؛ کتابهایی امضادار که ممکن است فقط یک نسخه از آن در جهان موجود باشد.
موزه کتابخانهها
سیداحمد محیط طباطبایی، رئیس سازمان جهانی موزه ها(ایکوم) ایران درباره کتابخانهها و کارکرد موزهای آنها میگوید: به گفته مجمع جهانی ایکوم در پراگ، کتابخانههای ملی و آرشیوها نیز موزه تلقی میشوند. موزهها پدیدههای طبیعی، فرهنگی، تاریخی و هنری را شناسایی، حفاظت و معرفی میکنند. در کتابخانهها هم همین اتفاق میافتد؛ کتابها معرف اندیشه اندیشمندانی هستند که آنها را خلق کردهاند و این اندیشهها در قالب کتاب در کتابخانهها حفظ و نگهداری میشود.
امروزه کتابخانهها دیگر فقط نگهدارنده کتابها نیستند، بلکه محل گفتگو و تعامل اندیشهها هستند، مهمتر از همه آن که از نگاه ما موزهداران، یک کتابدار خود یک موزهدار است.
کتابخانه سعدآباد
ریحانه موحد، مسئول اموال و کتابدار مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد میگوید: مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد با هشت مخزن کتاب، دارای سالن مطالعه و قابل استفاده برای عموم است.
کتابخانه عمومی سعدآباد حدود پنجهزار جلد کتاب با موضوعات تاریخ، جغرافیا، هنر، ادیان، صنایع دستی و معماری دارد. تعدادی از این کتابها اهدایی اداره کل موزهها، یک سری اهدایی موزه هنرهای تزئینی و تعدادی هم خریداری شده است.
قدیمیترین کتاب این مجموعه دوره ۳۸ جلدی لغتنامه دهخدا چاپ ۱۳۲۸ توسط بنگاه ترجمه نشر کتاب است.
بعد از آن مجموعه کتابهای ایرانشناسی از سال ۱۳۳۳ تا دهه ۵۰ را شامل میشود. این مجموعه کتابها مخزنی شامل هشتهزار جلد کتاب دارد و باید کتابهای چاپ سنگی را هم به آن اضافه کنیم که شامل ۱۱۰ عنوان میشود؛ کتابهایی نظیر شاهنامه فردوسی، روزنامههای صحافی شده و….
موزه هنرهای زیبا یا در واقع کتابخانه وزارت دربار سابق، ۱۴ هزار جلد کتاب در زمینههای مختلف دارد که عموما به زبانهای انگلیسی، فرانسه، فارسی و عربی هستند. موحد می گوید: کتاب «سفر به ایران» اثر اوژن فلاندن فرانسوی هم جزو مجموعه آثار ماست.
در سال ۱۸۳۹ فرهنگستان هنرهای فرانسه، اوژن فلاندن، طراح و معمار شناختهشده را به ایران میفرستد تا آثار باستانی ایران را با سیاهقلم طراحی کند. این کتاب اکنون در کتابخانه موزه هنرهای زیبا موجود است.
نسخ خطی و کلکسیون ملکه پیشین
کتابدار کتابخانه سعدآباد خاطرنشان میکند: در مجموع ۳۷ هزار جلد کتاب در مجموعه سعدآباد وجود دارد. ۳۸ نسخه از این کتابها خطی و بسیار ارزشمندند که شاهنامه مصور تیموری و نسخ دوره قاجار از جمله آنها هستند.
موحد میافزاید: «کاخ سفید» یا کاخ موزه ملت، دارای ۱۱ هزار جلد کتاب است که همه آنها متعلق به کلکسیون فرح دیبا همسر محمدرضا پهلوی است و آرم این کلکسیون را دارند؛ کتابهایی با موضوعات هنر، معماری، ادبیات و مجموعه کتابهای شجاعالدین شفا، نقشه عمرانی بارگاه امام رضا(ع) و نقشه گازکشی تهران که توسط طراح آن اهدا شده بود.
مرکز هدفمند کودک و نوجوان هم سههزار جلد کتاب دارد که متعلق به همین کلکسیون بودهاند.
کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان
نسرین مرجانی، کتابدار و مسئول کتابخانه کاخ گلستان هم میگوید: کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان، یادگاری باقیمانده از کتابخانههای اعلی یا کتابخانههای شاهنشاهی دورههای قاجار، ایلخانی و زندیه است.
ناصرالدینشاه از جمله پادشاهان سلسله قاجار است که به کتاب و کتابداری علاقه بسیار داشت و یکی از سرگرمیهای موردعلاقهاش در دوران سلطنت، کتابداری بود.
زمانی که او به عنوان ناصرالدین میرزا (ولیعهد) در تبریز زندگی میکرد، داستانهای هزار و یک شب را از روی نسخههای سنگی برایش میخواندند و او آنچنان به این داستان علاقهمند میشود که با خودش عهد میبندد هرگاه به پادشاهی رسید این نسخه سنگی را کتابآرایی کند. وقتی به پادشاهی میرسد از «صنیعالملک نقاشباشی» میخواهد تا این کار را انجام بدهد.
صنیعالملک به اتفاق ۳۴ نفر از شاگردانش، هزار و یک شب را در ۶ جلد صفحه آرایی میکند.
نگارگریها و تذهیبهای بسیار زیبای این کتاب، هنر و مکتب نقاشی قاجار را به تماشا میگذارد.
خانم مرجانی تأکید میکند: کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان دارای بیش از ۳۲۰۰ نسخه خطی است. هر یک از این نسخهها یک اثر موزهای هستند و باید از نمایش موزهای برخوردار باشند.
وی می افزاید: به اعتقاد من باید یک موزه اختصاصی در کاخ گلستان ایجاد شود؛ چون ما جایی برای نمایش کتابهای مخزن نداریم.
ابتدا باید نسخههای خطی دیجیتال شوند تا علاقهمندان و پژوهشگران بتوانند بدون محدودیت از آنها استفاده کنند.
کتابخانهای برای کتابهای اهدایی
نوشین کمالی، مسئول کتابخانه سلطنتی نیاوران درباره داشتههای ارزشمند این مجموعه و فضای داخلی آن میگوید: در سال ۱۳۵۰ زمانی که مجموعه نیاوران توسعه پیدا میکند، به خاطر نگهداری کتابهایی که توسط دربار جمعآوری یا اهدا شده بود، کتابخانه نیاوران در سه طبقه طراحی میشود تا به کاخ نیاوران الحاق شود. کتابخانه در سال ۱۳۵۵ به بهرهبرداری میرسد.
در حال حاضر دقیقا ۲۴ هزار و ۶۸۲ جلد کتاب، مجله و نشریه در این کتابخانه وجود دارد. علاوه بر کتابهای چاپی، حدود ۱۶۳ نسخه کتاب خطی هم داریم که در معرض نمایش نیست اما در مناسبتهای مختلف به تماشا گذاشته میشود.
۲۵ جلد قرآن خطی، دیوان اشعار جامی، خیام، بوستان و گلستان سعدی، شاهنامه شاملو که به ثبت جهانی رسیده است و نسخههایی به خط ناخنی [از انواع خوشنویسیهای تفننی در دوره صفوی] بخش مهمی از نسخ خطی را تشکیل میدهند که در مخزن نگهداری میشوند.
کتابهای تقدیمی و امضادار
کمالی میگوید: در کتابخانه کاخ نیاوران، حدود ۱۵ هزار جلد از آثار نویسندهها و تصویرگران شاخص حوزه کودک نگهداری میشود؛ مثلا مجموعه آثاری از کتابهای والتدیسنی که به مناسبت هفته کتاب به نمایش گذاشتیم و همچنان هم ادامه دارد.
بخش مهمی از این مجموعه، کتابهای امضادار اهدایی به خاندان پهلوی است. سیندرلا، زیبای خفته، ۱۲ عنوان از کتابهای والتدیسنی و… از آن جملهاند.
حدود۴۳ عنوان از کتابهای والتدیسنی در کتابخانه وجود دارد که ۱۲ عنوان آن امضادار است. یکی از ویژگیهای کتابهای مجموعه سلطنتی نیاوران، کتابهای امضادار آن است که از سوی افراد، مقامات یا مراکز شناختهشده اهدا شده است و امضای آنها در صفحه اول کتاب دیده میشود؛ کتابهایی که توسط نویسنده، ناشر یا صفحهآرا اهدا شدهاند. مثلا کتابی داریم که تمامی بازیکنان تیم «چلسی» آن را امضا کردهاند.
قدیمیترین کتاب چاپ سنگی
کتابدار مجموعه فرهنگی نیاوران میگوید: یکی از داراییهای ارزشمند مجموعه فرهنگی نیاوران، یک کتاب چاپ سنگی به نام «تاریخچه قوم یهود»، چاپ فرانسه در سال ۱۶۰۹ است که برای علاقهمندان در معرض نمایش قرار دارد.
کتاب دیگری با عنوان «شرحی بر دیوان حافظ» چاپ هامبورگ داریم که در سفری که ناصرالدینشاه به فرنگ داشته به وی اهدا شده و تقریبا قدیمیترین کتاب مجموعه ماست.
کمالی تأکید میکند: کتابهای چاپی و نسخههای خطی کمنظیر این مجموعه، ارزش آن را دارد تا موزهای برای نمایش آنها تأسیس شود.
اگر کتابها اسکن و دیجیتال شوند، نسخه اصلی آنها حفظ میشود، در این صورت ما از نسخه مستند دیگری استفاده خواهیم کرد و آن را در اختیار پژوهشگران قرار خواهیم داد.
روزنامه اطلاعات
درباره نویسنده
نویسنده