کاروانسراهای همدان با معماری منحصر به فرد، مقصدی مهیج برای گردشگران نوروزی

کاروانسراهای همدان به ۲ بخش برون شهری و درون شهری تقسیم می شوند، کاروانسراهای برون شهری در ادوار مختلف تاریخی نقش مهم و محوری داشتند و اماکنی برای استقرار و استراحت مسافران و چهارپایان آنها در طول مسیر بوده اند که برخی از این اماکن تنها برای استقرار چهارپایان بکار می رفته که از آنها با نام «رباط» یاد می شود.

کاروانسراهای برون‌شهری همدان، به عنوان یکی از نمادهای تاریخی و فرهنگی ایران، نقش مهمی در تسهیل حمل و نقل و تجارت در دوران گذشته داشته‌اند. این کاروانسراها به طور عمده در مسیرهای تجاری و راه‌های اصلی واقع شده‌اند و به مسافران و تاجران خدماتی از قبیل استراحت، غذا، و نگهداری از بار و کالا ارائه می‌دادند.

به دلیل اهمیت این کاروانسراها پرونده ثبت جهانی ۵۶ کاروانسرای ایران(در ۲۴ استان) در سال ۱۴۰۰ تشکیل شد که کاروانسرای شاه عباسی «فرسفج» در تویسرکان و کاروانسرای «تاج‌آباد» در روستای رسول‌آباد شهرستان بهار استان همدان نیز در این فهرست قرار گرفت.

پرونده زنجیره‌ای ثبت جهانی این ۲ کاروانسرا روی میز یونسکو قرار گرفت و با توجه به نظر مثبت ارزیابان، در شهریور ماه سال ۱۴۰۲ این ۲ کاروانسرا ثبت جهانی شدند.

پرونده زنجیره‌ای ثبت جهانی این ۲ کاروانسرا روی میز یونسکو قرار گرفت و با توجه به نظر مثبت ارزیابان، در شهریور ماه سال ۱۴۰۲ این ۲ کاروانسرا ثبت جهانی شدند.کاروانسرای تاریخی «تاج آباد» در روستای رسول آباد شهرستان بهار به عنوان یکی از معدود بناهای(کاروانسرای) زیبا و مدور ایران مربوط به دوران بعد از اسلام در عصر صفوی سال ۱۳۷۶ با شماره ۱۸۷۲ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.

براساس شواهد و قرائن این کاروانسرا در گذشته در راه مسیر عبور زائران کربلا مورد احداث قرار گرفته است تا محلی برای استراحت و اسکان زائران باشد و در زمان رونق خود همچنین در زمینه داد و ستد کالا نیز فعال بوده است.

کاروانسرای تاج آباد بهار که مساحت آن حدود ۱۰ هزار متر است، دارای حیاطی با قطر حدود ۳۱ متر است، این کاروانسرا همچنین دارای ۲۶ حجره بوده و آب مورد نیاز آن از طریق ۲ حلقه چاه تامین می شده است.

درب این کاروانسرا از سمت شرق به روی میهمانان و گردشگران باز است، این بنای تاریخی دارای ۲ طاق نماست و در ساخت حجره های آن از آجرهای قرمز و ملات ساروج استفاده شده است.

حیاط سنگ فرش شده در کنار حجره های منقش شده با آجر که گرداگرد کاروانسرا به زیبایی دور یکدیگر قرار گرفته اند، منظره زیبایی را برای افرادی که از این بنای تاریخی بازدید می کنند، خلق می کند.

در دوران حکومت شاه عباس صفوی به منظور ایجاد امنیت و ارائه تسهیلات و خدمات رفاهی مرتبط با سفر و توسعه تجارت در بیشتر نقاط کشور جاده هایی ساخته شده و در مسیر آنها کاروانسراهایی احداث شده بود که به فاصله یک منزلی ( فاصله ای که کاروانیان می توانستند از صبح تا شامگاه با چهارپایان طی تا شب را در کاروانسرای بعدی استراحت کنند)، از یکدیگر قرار داشتند.

کاروانسرای شاه عباسی فرسفج با پلان مستطیلی

یکی از این کاروانسراها، کاروانسرای شاه عباسی فرسفج یکی از ابنیه تاریخی و ارزشمند شهرستان تویسرکان استان در ۲۰ کیلومتری مسیر تویسرکان به کنگاور و در حاشیه این جاده و همچنین در مجاورت شهر فعلی فرسفج واقع شده است.

کاروانسرای شاه عباسی «فرسفج» نیز متعلق به دوران صفویه است که در میان طبیعت روح افزای دشت قلقلرود و شهر فرسفج خود نمایی می کند.

ساختمان این کاروانسرا در فاصله سال های ۱۰۰۶ تا ۱۰۳۸ و به سبک معماری دوره صفویه با مساحت حدود چهار هزار متر مربع ساخته شده است و مهمترین ویژگی آن، وجود برج و باروهایی در چهار گوشه آن است که بنا به ملاحظات امنیتی احداث شده بودند.

این کاروانسرا در واقع محل استراحت مسافران و کاروان هایی بوده که به قصد تجارت، زیارت و سیاحت به غرب کشور و عتبات عالیات عراق سفر می کردند.

در کاروانسرای شاه عباسی فرسفج ، امکاناتی برای استقرار چهار پایان و بارهایشان و قسمت هایی نیز برای استراحت و خواب کاروانیان اختصاص داده شده بود که پس از پشت سر گذاشتن شب، در صبح روز بعد دوباره به حرکت خود ادامه می دادند.

مرمت‌هایی در سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ روی آن انجام شده و امروزه به‌عنوان جاذبه گردشگری شناخته می‌شود پلان آن مستطیلی است و به دلیل قرار گرفتن در مسیر ارتباطی غرب ایران، از اهمیت برخوردار بوده است.

کاروانسراهای درون شهری نمادهایی از تاریخ و فرهنگ ایران

کاروانسراهای درون شهری همدان که از دوران مختلف به یادگار مانده اند به عنوان بناهای مهم و تاریخی این استان در گذشته های دور به عنوان نقاط توقفگاه مسافران و تاجران بوده و علاوه بر اینکه مکانی برای استراحت و اقامت مسافران بودند، نقش مهمی در تبادل فرهنگی و اقتصادی داشتند.

معماری ویژه یکی از ویژگی های مهم این کاروانسراها است به طوری که این کاروانسراها دارای حیاط مرکزی، اتاق‌های اطراف و انبارهایی برای نگهداری کالا بودند و طراحی آن‌ها به گونه‌ای بود که امنیت و آسایش مسافران را فراهم کند.

کاروانسراها درون شهری نقش موثری در جذب گردشگر به ویژه در ایام نوروز دارد به گونه ای که این کاروانسراها به عنوان یکی از جاذبه‌های تاریخی و نمادهایی از تاریخ و فرهنگ ایران، برای گردشگران جذاب است و بازدید از این بناهای تاریخی فرصتی برای آشنایی با تاریخ و معماری نقاط مختلف ایران برای گردشگران و علاقه مندان فراهم می‌کند.

همچنین برخی از کاروانسراها به عنوان مراکز فرهنگی و هنری فعالیت و برنامه‌های مختلفی مانند نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های هنری برگزار می‌کنند که می‌تواند در جذب گردشگر موثر باشد.

تعدادی از کاروانسراها نیز به هتل‌ها و اقامتگاه‌های سنتی تبدیل شده‌اند که به گردشگران تجربه‌ای خاص و متفاوت از اقامت در شهرهای تاریخی را ارائه می‌دهند.

کهن شهر فرهنگی و تاریخی همدان نیز با داشتن کاروانسراهای درون شهری نقش مهمی در جذب گردشگر ایفا می کند چراکه بسیاری از گردشگران به دنبال مکان‌های خاص و متفاوت برای بازدید هستند و کاروانسراها می‌توانند به عنوان نقاط عطفی در برنامه سفر آن‌ها قرار گیرد.

کاروانسرای گلشن جاذبه گردشگری همدان

کاروانسرای گلشن در بافت تاریخی شهر همدان نزدیک بازار سنتی این شهر واقع شده و قدمتش به اواخر دوره صفویه و اوایل قاجاریه بر می گردد.

این کاروانسرا دارای پلان چهار ایوانی و حدود ۷۰ حجره است که در گذشته مرکز تجاری مهمی برای شهرهای اطراف مانند زنجان و کرمانشاه به شمار می رفت و از حجره‌های طبقه پایین برای تجارت و طبقه بالا برای استراحت استفاده می‌شد.

این کاروانسرا پس از مرمت، همچنان به‌عنوان محلی برای خرید و فروش اجناس (مانند فرش و کاغذ) فعال است و از جاذبه‌های گردشگری همدان محسوب می‌شود.

دالان‌های تو در تو از ویژگی‌های معماری کاروانسرای میرزا کاظم

کاروانسرای میرزا کاظم در ضلع شرقی خیابان اکباتان همدان، نزدیک بازار تاریخی واقع شده و متعلق به دوره قاجاریه است و با پلان مربع‌شکل و مساحتی حدود سه هزار مترمربع در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۲۲۴ به ثبت ملی رسید.

این کاروانسرا دارای ۴۰ حجره در طبقه بالا و ۴۵ حجره در طبقه پایین است و نمای آجری و دالان‌های تو در تو از ویژگی‌های معماری آن هستند که پس از بازسازی در سال ۱۳۴۶، به عنوان کانون فروش فرش استان همدان شناخته می‌شود.

این کاروانسرا از یک حیاط در مرکز و دکان‌هایی پیرامون این حیاط ایجاد شده که ۲ طبقه دارد و در دکان‌های طبقه پایین کالا عرضه می‌شود و اتاق‌های طبقه بالا مخصوص استراحت و خواب مسافران بوده‌است.

کسبه کاروانسرای میرزا کاظم هم مانند دیگر کاروانسرایان بازار سنتی همدان، به خرید و فروش و رفوگری فرش‌های دستباف مشغول هستند.

پویایی و تحرک در کاروانسرای شریفیه

کاروانسرای شریفیه به جا مانده از دوره قاجاریه درون بازار سنتی همدان و در کنار راسته‌بازارهای قدیمی قرار دارد و معماری آن مشابه دیگر کاروانسراهای درون‌شهری است و در گذشته محل استراحت و تجارت بوده و اکنون همچنان فعال و بخشی از بافت زنده بازار همدان است.

کاروانسرای شریفیه به دلیل قرارگیری میان راسته بازارهای نخود بریزها، صحاف خانه و حلبی ‌ساز خانه، از پویایی و تحرکی نسبی برخوردار است.

این کاروانسرا با ۲ طبقه حدود ۲ هزار متر مربع مساحت دارد و هر طبقه شامل ۲۸ حجره به صورت دور تا دور یک حیاط مرکزی بوده که امروزه تنها به عنوان انبار از این طبقات استفاده می‌شود.

کاروانسرای شریفیه ۲ حیاط جنوبی و شمالی در دو طرف محوطه دارد که ورودی آن‌ها با طاق آجری پوشیده شده‌ است و با شکلی بسیار زیبا و منحصر به فرد در ستون‌های چوبی و طاق و قوس‌هایش شمایل خاصی را به نمایش گذاشته است.

این کاروانسرای کهن که ساخت آن به دوره قاجار باز می‌گردد در تاریخ ۱۱ مرداد ماه سال ۱۳۷۷ خورشیدی با شماره ۲۰۸۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.

کاروانسراهای همدان نه تنها بخشی از تاریخ و فرهنگ این شهر هستند، بلکه می‌توانند نقش مهمی در جذب گردشگر ایفا کنند و با حفظ و مرمت این بناها و معرفی آن‌ها به گردشگران، می‌توان به توسعه گردشگری فرهنگی و تاریخی در همدان کمک کرد.