کاروانسراهایی با ارزش تاریخی و معماری

۱- کاروانسرای مغول – صفوی یام

کاروانسرای یام در منطقه‌ای ییلاقی با چشم‌اندازی خیره‌کننده در دامنه کوه‌های میشو در شهرستان مرند در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. یام بزرگ‌ترین کاروانسرای شمال غرب کشور است که در ۵۰کیلومتری جاده ترانزیتی تبریز به مرند و بازرگان قرار گرفته است. قدمت کاروانسرای یام به دوره مغول و صفویه می‌رسد. این کاروانسرا هم‌اکنون مرمت و احیا‌ شده و کاربری اقامتی یافته است.

۲- کاروانسرای ایلخانی جمال‌‌آباد

کاروانسرای جمال‌آباد مربوط به دوره ایلخانی است اما توسط شاه عباس دوم در دوره صفوی مرمت شد. این کاروانسرا در شهرستان میانه و در روستای جمال‌آباد قرار دارد. ساخت بنا را به دوره مغول نسبت داده‌اند، ولی کتیبه‌ای سنگی بالای دروازه ورودی کاروانسرا تأکید دارد که در سال۱۰۶۵‌ هجری قمری، کاروانسرای جمال‌آباد به دستور شاه‌عباس دوم صفوی بنا شده ‌است. تاورنیه، جهانگرد معروف فرانسوی نیز در مسیر مسافرت از تبریز به اصفهان مدتی در این کاروانسرا اقامت داشت و از آن به‌عنوان بنای جدید یاد کرد.

۳- کاروانسرای صفوی گنجعلی‌خان

کاروانسرای گنجعلی‌خان کرمان از مدارس علمیه شهر کرمان در دوره صفویه بود، اما بعدها در ابتدای دوره قاجاریه که که آموزش علم از رونق افتاد کاروانسرا شد. آغامحمد‌خان قاجار در زمان حمله به کرمان، دستور تخریب مدرسه را داد در کتابخانه مدرسه، آثار و اسناد فراوانی از بین رفت. مدرسه گنجعلی‌خان در اواسط قرن سیزدهم دوباره احیا شد و به‌عنوان کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفت. طبق تاریخ مندرج در کتیبه سردر کاروانسرا، تاسیس محل ‌به ۱۰۰۷هجری قمری می‌رسد.

۴- رباط سلجوقی شرف

رباط شرف کاروانسرای واقع در ۴۵کیلومتری شهر سرخس است و معمار آن محمد طرائقی سرخسی بود. طبق مدارک و متون تاریخی، بانی احداث این کاروانسرا «شرف‌الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی» است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدارت سلطان سنجر را برعهده داشت. با توجه به کتیبه موجود، بنای رباط به سال۵۴۹ هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شد که یکی از شاهکارهای هنر ایرانی است. معماری رباط از دور شبیه دژی بزرگ و از داخل شبیه یک کاخ باشکوه است.

۵- کاروانسرای صفوی-قاجاری طرق

رباط طرق در بخش احمدآباد استان خراسان رضوی و در ۵کیلومتری جنوب شهر مشهد واقع شده است. این بنا شامل دو کاروانسرای صفوی و قاجاری است. حیاط انتهایی رباط مربوط به دوران صفوی است که تابستان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته و براساس کتیبه موجود، در سال۱۰۸۲ هجری قمری توسط محمد‌تقی کرمانی بنا شده است. بنای قاجاری نیز توسط اسکندر‌بیک‌ فراش‌باشی از حکمرانان قاجار با بهره‌گیری از مصالح کاروانسرای صفوی بنا شد. رباط طرق در سال۱۳۶۳ ثبت ملی شد و هم‌اکنون موزه تاریخی و زیارتی است.

۶- کاروانسرای (دژ) برازجان

دژ برازجان در شهرستان دشتستان بوشهر قرار دارد. این بنا که به نام کاروانسرای مشیرالملک برازجان بزرگ نیز شناخته می‌شود، از سازه‌های دوره قاجار است که در سال۱۲۸۸ قمری به دستور یکی از نیکوکاران شیراز به نام حاج میرزا ابوالحسن‌خان مشیرالملک شیرازی با هزینه ۴۰هزار تومان به پول آن زمان ساخته شد. شیوه معماری این کاروانسرا اما به تقلید از دوران زندیه ساخته شده است و مدتی از آن به‌عنوان زندان استفاده شد. لرد کرزن، سیاستمدار و تاریخ‌نگار انگلیسی که به سراسر ایران سفر کرده بود، درخصوص دژ برازجان می‌نویسد: این کاروانسرا نسبت به سایر کاروانسراها بهتر ساخته شده و بهتر هم مانده بود.

۷- کاروانسرای قاجاری بستک

کاروانسرای بستک در شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان واقع شده و یکی از آثار تاریخی و دیدنی استان هرمزگان است. کاروانسرای بستک محل استراحت بازرگانانی بود که در مسیر جاده لار – بندر لنگه – بندرعباس تردد داشتند. این کاروانسرا دارای حیاط مرکزی است و اطراف آن اصطبل‌ها و استراحتگاه‌ها قرار داشت. این بنای تاریخی سازه‌ای سنگی است با مصالح گچ و اندودهای ساروج در دوره قاجاری ساخته شد. کاروانسرای بستک هم‌اکنون کاربری اقامتی یافته و توسط بخش خصوصی مدیریت می‌شود.

دیدشهر