کاخ مرمر تجلی معماری ایرانی
خیابان فلسطین به دلیل آنکه به یکی از درهای کاخ زیبای مرمر منتهی می‌شد قبل از انقلاب اسلامی به نام خیابان کاخ شناخته می‌شد. تاریخچه و اتفاقات مهم تاریخی در این کاخ و خیابان را مرور کرده‌ایم.
نصرالله حدادی، تهران شناس، می‌گوید: «اراضی این خیابان متعلق به عبدالحسین میرزا فرمانفرما از شاهزادگان بانفوذ قاجاری بود. او در طول زندگی خود با پنج پادشاه همدوره بوده است. بعد از اتفاقات کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و روی کار آمدن پهلوی اول سعی کرد با حکومت مدارا کند ولی رضا شاه با مصادره املاک و مستغلاتش خیلی روی خوش به فرمانفرما نشان نداد. خانه باغ فرمانفرما را از او گرفت و قصد داشت کاخی برای خود بسازد که قدرت و سلطنت خود را به رخ جهانیان بکشد و فرزندانش را در آنجا اسکان دهد.»
دعوت از ۸۲ معمار
ساخت این مجموعه کاخ مرمر یک دهه به طول انجامید و چندین معمار در ساختن قسمت‌های مختلف آن نقش داشتند. تقریبا تمام هنر معماری ایرانی از گچ‌کاری تا آینه‌کاری، خاتم‌کاری، نقوش کنده‌کاری، سنگ‌تراشی، منبت‌کاری، تذهیب و نقاشی‌های برجسته یکجا در این کاخ به کار رفته است . نمای بیرونی کاخ با سنگ‌های بزرگ سبز رنگ مرمرین منقوش به گل و بته جانمایی شده است. دیوارهای تالار اصلی ورودی با سنگ مرمر زردرنگ ساخته شده و پلکان اصلی هم با سنگ مرمری و تراش‌خورده با نقش برجسته گل و بته هنر دوره هخامنشی و ساسانی تزیین شده است.
به گفته حدادی، معمار ارمنی لئون تادوسیان طراحی و ساخت آن را بر عهده داشت. رضا شاه قصد داشت گنبدی شبیه مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان در کاخ خود داشته باشد که بالاخره این گنبد با دستان هنرمند استاد حسین لرزاده کاشی‌کاری شد. استاد حسین طاهرزاده بهزاد کار تذهیب آن را انجام داد و هنرهای تزئینی کاخ توسط استاد محمدحسین صنیع خاتم انجام شد. درسال ۱۳۱۶ بالاخره ساخت این کاخ به پایان رسید.
حدادی در پایان اظهار می‌کند: «در خیابان کاخ بیشتر اطرافیان رضا شاه و به خصوص سران ارتش مثل فروغی و سهیلی سکونت داشتند و بنای عمومی مانند سینما و بازار و پارک و … در آن ساخته نشد به این دلیل که از این خیابان به طور اختصاصی رفت و آمد کنند. افراد متشخص مثل پزشکان مشهور و سیاسیون، از جمله منزل دکتر مصدق که همسرش خواهر میرزا حسین‌خان فرمانفرمائیان بود در قسمت شمالی خیابان کاخ قرار داشت و زمان کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ مورد حمله کودتاچی‌ها قرار گرفت. افرادی مانند دکتر محمد قریب بنیانگذار طب نوین اطفال، دکتر پروانه وثوق از موسسین اولیه محک و همچنین چشم پزشک بنام دکتر محمد صادق‌زاده اسکویی نیز در این خیابان سکونت داشتند. در کوچه خورشید یکی از کوچه های خیابان کاخ منزل مادر پروین اعتصامی بود.»
چگونگی ترور محمدرضا شاه در کاخ مرمر
حدادی نقل می‌کند که «دفتر کار و محل اقامت زمستانی رضا شاه در این کاخ بود تا اتفاقات شهریور ۱۳۲۰ که رضا شاه مجبور به استعفا شد. متن استعفا را محمد علی فروغی نوشت و او امضا کرد. دومین اتفاق، سوءقصد به جان محمدرضا شاه بودکه این ترور نافرجام توسط یک سرباز وظیفه عضو گارد شاهنشاهی به نام رضا شمس‌آبادی صورت گرفت.»
اطلاعات مرکز اسناد انقلاب اسلامی تاکید دارد که سربازی که قصد ترور شاه را داشت، در دم کشته شد. این دومین بار بود که شاه مورد سوءقصد قرار می گرفت. اما این حادثه چگونه طراحی شد؟ حجت الاسلام والمسلمین روح الله حسینیان در کتاب «چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران» درباره ترور شاه در سال ۴۴ می نویسد: «سازمان انقلابی حزب توده ایران در آذر ۱۳۴۳ در تیرانا پایتخت آلبانی، فعالیت خود را اعلام کرد. این سازمان ایدئولوژی خود را مارکسیسم – مائوئیسم و خط‌مشی خود را مبارزه قهرآمیز اعلام نمود.
اولین اقدام گروه، برنامه‌ریزی یک کوهنوردی برای شناسایی روستاها برای عملیات پارتیزانی بود. اعضای گروه هر کدام به شغلی مشغول و با افراد مخالف رژیم آشنا می‌شوند. مهندس منصوری با فردی به نام احمد کامرانی آشنا می‌شود. کامرانی، در دوران مدرسه خود با شخصی به نام رضا شمس‌آبادی دوست شده بود که در آن زمان سرباز گارد و از محافظین کاخ مرمر بود. رضا که در یک خانواده مذهبی، ولی بسیار فقیر بزرگ شده بود، کینه‌ای وصف‌ناشدنی از شاه در دل داشت و تصمیم گرفته بود که از موقعیت خود استفاده کند و شاه را به قتل برساند. رضا تصمیم خود را با کامرانی در میان می‌گذارد. کامرانی این خبر را به نیک‌خواه و منصوری می‌دهد و هر دو با آن مخالفت می‌کنند؛ زیرا پیامد این عمل را هرج و مرج می‌دانستند؛ امّا چون شمس‌آبادی عضو گروه نبود، تصمیم خود را در صبح ۲۱ فروردین ۱۳۴۴ عملی می‌کرد. شاه از این حادثه جان سالم به در برد، ولی دو درجه‌دار محافظ وی به قتل رسیدند. استوارساری و باباییان نیز شمس‌آبادی را از پای درآورد.»
حسینیان در ادامه آورده است: «به دنبال پیگیری نیروهای امنیتی پیرامون رفت و آمدهای شمس‌آبادی، کامرانی بازداشت می‌شد و سپس اعضای گروه نیک‌خواه دستگیر گردیدند. رژیم شاه که سعی داشت همه اقدامات ضد رژیم را به گروه‌های کمونیست نسبت دهد، بهانه خوبی به‌دست آورد و با تبلیغات پرسروصدا خبر دستگیری یک گروه مارکسیست‌ـ مائوئیست را اعلام کرد. متهمین در دادگاه نظامی محاکمه شدند و سرانجام دادگاه تجدیدنظر در آذر۱۳۴۴ پرویز نیک‌خواه را به ده سال، منصور پورکاشانی را به هشت سال و فیروز شیروانلو را به پنج سال زندان و احمد منصوری و احمد کامرانی را به اعدام محکوم کرد. منصوری و کامرانی بعداً مورد عفو قرار گرفتند.
شیروانلو پس از یک سال و نیم زندان مورد عفو قرار گرفت و در دفتر هنری فرح مشغول به کار شد. پرویز نیک‌خواه پس از پنج سال حبس با نوشتن نامه، مقاله و مصاحبه رادیو تلویزیونی به یکی از مهره‌های رژیم تبدیل و مسئول برنامه‌ریزی تلویزیون ایران شد و این گونه سازمان انقلابی در اولین مأموریت خود شکست افتضاح‌آمیزی را تحمل کرد.»
تبدیل کاخ مرمر به موزه
در سال‌های نخست سلطنت محمدرضا پهلوی، از این کاخ به عنوان دفتر رسمی شاه و محل برگزاری ملاقات‌ها و شرفیابی‌ها استفاده می‌شد. محمدرضا پهلوی با فوزیه همسر اول خود در این کاخ زندگی می‌کردند و جشن نامزدی او با فرح پهلوی نیز در این کاخ برگزار شده است. بعد از ماجرای ترور شاه تصمیم گرفت این کاخ را ترک کند و دفتر کار خود را به صاحبقرانیه منتقل کرد.
در سال ۱۳۵۵ با پیشنهاد فرح پهلوی این کاخ به موزه تبدیل شد و تا ۱۳۵۷ با «عنوان موزه پهلوی» برای عموم قابل بازدید بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی این کاخ در اختیار نهادهای انقلابی قرار گرفت و بعد از مدتی به مجمع تشخیص مصلحت نظام تحویل داده شد.
در سال‌های اخیر با مرمت ساختمان اصلی کاخ مرمر درهای این محل به روی مردم باز شد و به نام موزه هنر ایران با جا نمایی ۴۰۰ اثر هنری ایرانی با قدمت هفت هزار سال در سال ۱۳۹۹ به دلیل محدودیت‌های کرونایی بصورت مجازی افتتاح و سال ۱۴۰۰ ممنوعیت بازدید حضوری و همگانی برداشته شد.
یک‌سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی یاسر عرفات به ایران آمد و سفارت اسرائیل در این خیابان که از قبل تعطیل شده بود به جبهه آزادیبخش فلسطین واگذار شد و پس از آن نام خیابان کاخ به خیابان فلسطین تغییر کرد.
افق تهران
درباره نویسنده
نویسنده