کاخ خاموش معشوقه خسروپرویز / قصر جمیلان به فراموشی سپرده شد

قصر جمیلان، بنایی که امروز در دل محله سنبلستان اصفهان رو به فراموشی گذاشته، تنها یک ساختمان متروکه نیست؛ بلکه گره‌گاهی است میان اسطوره و تاریخ. این قصر که در متون کهن با نام‌هایی همچون «چنبلان»، «چملان» و «سنبلستان» از آن یاد شده، ریشه در روزگاری دارد که اصفهان هنوز در چارچوب تاریخ مدون شناخته نمی‌شد. روایت‌ها از ساخت آن به دست خسروپرویز برای معشوقه‌اش «شکر اصفهانی» می‌گویند و نشانه‌های معماری موجود، لایه‌هایی از عصر دیلمی، سلجوقی، صفوی و قاجاری را بر پیکره آن نشان می‌دهد. همین درهم‌تنیدگی اسطوره و معماری است که قصر جمیلان را به یکی از اسرارآمیزترین و درعین‌حال، مغفول‌ترین بنا‌های تاریخی اصفهان بدل کرده است.

سرنوشت قصر شگفت‌انگیز جمیلان، داستانی تلخ و آشناست: بنایی که در تاریخ پنجم اسفندماه ۱۳۷۶ خورشیدی با شماره ۱۹۸۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، سال‌هاست قربانی بی‌توجهی، سوءمدیریت و بهره‌برداری‌های نامتناسب شده و امروز در آستانه فروپاشی قرار دارد. از حفره‌ها و فضا‌های زیرزمینی ناشناخته‌اش که گفته می‌شود به بافتی پنهان و چهارتاقی‌های اسرارآمیز ختم می‌شوند، تا بازارچه‌ها و گذر‌های پیرامونی‌اش که روزگاری بخشی از شریان زنده شهر بودند، همه و همه در سایه سکوت و فراموشی مدفون شده‌اند.

اهمیت قصر جمیلان تنها در معماری‌اش نیست، بلکه در ظرفیتی نهفته است که می‌تواند حلقه‌ای گمشده از هویت تاریخی اصفهان را بازآفرینی کند. اما چرا چنین بنایی با این همه ارزش، در حاشیه و ناشناخته مانده است؟ چه شد که قصر شاهانه‌ای که می‌توانست به نمادی جهانی بدل شود، امروز به کارگاه نجاری و فضای متروکه‌ای بی‌روح تبدیل شده است؟ برای واکاوی این پرسش‌ها و بررسی ابعاد ناشناخته قصر جمیلان، با «مژگان ابراهیمی»، معمار و کنشگر میراث‌فرهنگی اصفهان، به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم؛ کسی که سال‌ها در حوزه حفاظت از بافت تاریخی فعالیت کرده و زنگ خطر نابودی این گنجینه فراموش‌شده را به صدا درآورده است.

چرا قصر جمیلان در میان بنا‌های تاریخی اصفهان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و چه ویژگی‌هایی این بنا را از دیگر ابنیه متمایز می‌کند؟

قصر جمیلان درحقیقت فراتر از یک بنای تاریخی صرف است. اهمیت آن نه‌تنها در کالبد معماری، بلکه در روایت‌ها، قصه‌ها و اسطوره‌هایی نهفته است که این بنا را به اعماق تاریخ و حتی پیشاتاریخ پیوند می‌زند. آنچه درباره قصر جمیلان گفته می‌شود، محدود به تاریخ مدون اصفهان نیست، بلکه به اسطوره‌هایی بازمی‌گردد که گاه از آنها به‌عنوان «تاریخ نانوشته» یا «پیشاتاریخ» یاد می‌کنیم.

این روایت‌ها، قصر جمیلان را به‌عنوان سندی زنده از قدمت و تداوم تمدن شهری در اصفهان مطرح می‌کند. به همین دلیل، قصر جمیلان نه‌فقط یک بنای معماری بلکه نمادی از حافظه اسطوره‌ای، تاریخی و فرهنگی این شهر است. افزون‌براین، خود کالبد بنا نیز ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. از نظر فرم، دوره ساخت و سبک معماری، قصر جمیلان با اغلب ابنیه اصفهان متفاوت است و همین تمایز باعث شده جایگاهی ویژه در میان بنا‌های تاریخی شهر داشته باشد.

نکته دیگر، موقعیت مکانی آن است. قصر جمیلان در محله سنبلستان قرار دارد؛ محله‌ای که در گذشته با نام‌های چلمان یا چملان و گاه سنبلان شناخته می‌شده است. همجواری این قصر با محلاتی همچون «در قصر» و «تل عاشقان» خود به تأیید روایت‌های اسطوره‌ای کمک می‌کند. به‌عنوان مثال، براساس داستانی قدیمی، این قصر در زمان خسروپرویز و به افتخار «شکر اصفهانی (معشوقه خسروپرویز)» ساخته شده است. نزدیکی آن به «تل عاشقان» نیز به‌نحوی این روایت را تقویت می‌کند و بُعدی نمادین به تاریخ بنا می‌بخشد.