چگونه معماری دوستدار محیط زیست می‌تواند ریه‌های شهر را زنده کند؟
سال‌ها است جهان با شتاب در جاده توسعه پیش می‌تازد، اما در آینه‌ی پس‌سر، سیاره‌ای خسته دیده می‌شود که از فشار آلودگی، گرمایش و مصرف افسارگسیخته رنج می‌برد، محیط‌زیست، خانه نخست انسان، صدای اعتراضش را بالا برده و حالا معماری به‌عنوان یکی از اثرگذارترین حوزه‌های زندگی شهری وارد میدان شده است تا پاسخی نوآورانه به بحران‌های زمین بدهد
جهان امروز در نقطه‌ای ایستاده که دیگر فرار از حقیقت ممکن نیست؛ ساختمان‌ها حدود ۴۰ درصد مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانه‌ای را به‌تنهایی رقم می‌زنند و همین، نگاه‌ها را به سوی معماری سبز چرخانده است.
معماری دوستدار محیط زیست یعنی طراحی و ساخت فضاهایی که ضمن پاسخگویی به نیازهای انسان، کمترین آسیب را به طبیعت وارد کنند و حتی به ترمیم آن کمک برسانند و این معماری با بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر، مصالح سازگار با محیط، تکنولوژی‌های هوشمند و احیای پوشش گیاهی، تلاش می‌کند شهرها را از تهدید به فرصت تبدیل کند.
پیش از تولد فناوری‌های پیچیده امروز، نیاکان ما با اقلیم زیست خود گفت‌وگویی هوشمندانه داشتند. خانه‌های بادگیردار یزد، روستاهای پلکانی اورامان و معماری درون‌گرا و سایه‌ساز مناطق گرم ایران نمونه‌هایی از معماری بومی هستند که مفهوم پایداری را پیش از آنکه به نامی جهانی تبدیل شود، در عمل به کار گرفته‌اند و بازگشت به این دانش بومی همراه با نوآوری‌های نوین، مسیر تازه‌ای در صنعت ساخت‌وساز گشوده است.
مصالح ساختمانی سبز همچون چوبِ مدیریت‌شده، بتن‌های بازیافتی، شیشه‌های کنترل‌کننده‌ی حرارت و رنگ‌های بدون مواد سمی، نقش اصلی را در این تحول ایفا می‌کنند، همچنین ساختمان‌ها با تجهیز به سیستم‌های هوشمند مدیریت انرژی، مصرف آب و برق را به حداقل می‌رسانند، پنل‌های خورشیدی، بام‌های سبز، دیوارهای پوشیده از گیاه و پنجره‌هایی که به‌جای تماشای دود و آهن، فضای سبز را در آغوش می‌گیرند، نه‌تنها زیباشناسی شهرها را دگرگون کرده‌اند، بلکه کیفیت زندگی انسان را هم ارتقا داده‌اند.
مفهوم آبیاری دوباره‌ی آسمان در شهرهای آینده مطرح است؛ آنجا که بام‌های سبز همچون اسفنج‌های حیاتی، باران را می‌نوشند، دما را کاهش می‌دهند و هوا را پالایش می‌کنند و ساختمان‌ها دیگر عامل آلودگی نیستند، بلکه همانند درختانی بزرگ، به ریه‌های زنده‌ی شهر تبدیل می‌شوند. این طرح‌ها در شهرهای بزرگی همچون سنگاپور، کپنهاگ و ونکوور به سطحی گسترده رسیده و نتایج چشمگیری برجای گذاشته است.
از سوی دیگر، معماری پایدار به‌جای تخریب طبیعت، آن را به فضاهای زندگی دعوت می‌کند و نور طبیعی جایگزین روشنایی مصنوعی می‌شود، تهویه طبیعی به کمک باد و آب جریان می‌یابد و شهرها مادرانه، فضای سبز را در آغوش می‌گیرند و این نگاه تازه، معماری را از سازه‌های سرد بتنی به زیست‌بوم‌هایی پویا و پویا تبدیل کرده که انسان در آن احساس زنده بودن می‌کند.
راه رسیدن به این آرمان جهانی، نیازمند تغییر نگرش در آموزش معماری، اصلاح قوانین ساخت‌وساز، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های زیست‌محور و مشارکت مردم است و آینده‌ای مطلوب زمانی شکل می‌گیرد که هر شهروند بداند محیط‌زیست فقط یک موضوع تخصصی نیست، بلکه حق حیاتی نسل‌های آینده است.
پروژه‌های عمرانی باید از ابتدا با ضوابط درست آغاز شوند
رسول میرباقری، رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به سیاست‌های این نهاد درباره ترویج معماری دوستدار محیط‌زیست، کاهش مصرف انرژی و سازگاری با تغییرات اقلیمی و بحران انرژی به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: در شورای اسلامی شهر اصفهان سیاست‌هایی برای ترویج معماری دوستدار محیط‌زیست و ساختمان‌های کم‌مصرف در دستور کار قرار گرفته است که در قالب مشوق‌ها و تخفیفات کم‌نظیر برای ساختمان‌های سبز پیش‌بینی شده است.
وی با اشاره به اینکه ساختمان‌های سبز به میزان حدود ۳۰ درصد هزینه‌های بیشتری در مراحل اجرا دارند، ادامه می‌دهد: اگرچه این هزینه‌ها در ابتدا بیشتر است اما بازگشت سرمایه وجود دارد و با توجه به وضعیت انرژی در کشور، این هزینه‌ها در آینده جبران خواهد شد و سازندگان از مزایا و صرفه‌جویی‌های اقتصادی آن بهره‌مند می‌شوند، ضمن اینکه احترام به محیط‌زیست، شهر، فرهنگ و ارزش‌های جامعه در این مسیر مدنظر قرار دارد.
رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان تاکید می‌کند: همه شهروندان از یک خانم خانه‌دار تا یک مغازه‌دار و تا یک سازنده ساختمان، باید در موضوع حفاظت از محیط‌زیست احساس وظیفه داشته باشند و مشکلاتی همچون آلودگی هوا و کمبود منابع با مشارکت و مسئولیت‌پذیری تمام افراد جامعه قابل رفع است و نباید تصور کرد دولت تنها مسئول این امور است.
میرباقری با اشاره به دغدغه شورای شهر در این حوزه می‌گوید: شورای شهر لایحه‌ای را تصویب کرده که در آن تخفیفات بسیار ویژه‌ای برای سازندگان و شهروندان با هدف توسعه معماری سبز در نظر گرفته شده است، هرچند برخی حتی نسبت به میزان بالای این تخفیفات اعتراضاتی داشته‌اند.
وی درباره ضرورت ارتقای آگاهی جامعه مهندسی و معماران نسبت به اهمیت طراحی ساختمان‌های سازگار با محیط‌زیست تصریح می‌کند: مهندسین طراح و سازندگان تأثیر مستقیم در ذهنیت و رفتار شهروندان دارند و زمانی که یک مالک قصد ساخت‌وساز دارد، این مهندس است که باید با ارائه پیشنهادهای تخصصی او را قانع کند راهکارهایی را به کار گیرد که به نفع خودش، نسل‌های آینده و جامعه باشد و این کار می‌تواند مصداق خدمت، کار خیر و حتی پاداش الهی باشد.
رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان با تأکید بر اینکه در آموزه‌های دینی و تاریخی نیز همواره بر پرهیز از اسراف، رعایت اعتدال، اقتصاد مقاومتی و حفاظت از محیط پیرامونی تأکید شده خاطرنشان می‌کند: حتی در تاریخ آمده که پیشوایان ما در مسیر حرکت خود اگر با مانعی روبه‌رو می‌شدند آن را از مسیر مردم برمی‌داشتند که این یک کار خیر بوده است، حال آنکه اهمیت ساخت ساختمان‌هایی که بهینه و کم‌مصرف باشند، به مراتب بیشتر از برداشتن یک مانع کوچک از مسیر مردم است.
میرباقری درباره برنامه‌ریزی برای تدوین ضوابط و آئین‌نامه‌های خاص در حوزه معماری سبز و کاهش مصرف انرژی در پروژه‌های عمرانی شهری می‌گوید: شورای شهر در این زمینه برنامه دارد و اقدامات دنبال می‌شود، اما نقش نظام مهندسی در این موضوع بسیار مهم‌تر است.
وی ادامه می‌دهد: باید پرسید چند درصد نقشه‌های برق، تأسیسات و بخش‌های غیرسازه در عمل به درستی اجرا می‌شود؟ شهرداری نمی‌تواند تک‌تک ساختمان‌ها را در هر جزئیاتی مانند کنترل پنجره‌ها بررسی کند و این وظیفه مهندس ناظر و طراح معماری است که بر رعایت استانداردها و ضوابط نظارت داشته باشد.
رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان تاکید می‌کند: پروژه‌های عمرانی باید از ابتدا با ضوابط درست آغاز شوند و زمانی که ساختمان ساخته شد و پنجره نصب شد دیگر اصلاح دشوار و تقریباً غیرممکن است، وقتی مالک ده‌ها میلیارد هزینه کرده، نمی‌توان به راحتی نمای ساختمان را برداشت و اصلاح کرد، بنابراین باید قبل از شروع، یعنی در مرحله صدور پروانه و طراحی، کنترل دقیق انجام شود؛ خصوصاً در بافت‌های تاریخی که ابتدا باید نقشه نما و تأیید ناحیه تاریخی اخذ شود و سپس عملیات آغاز شود.
میرباقری می‌گوید: اقدامات ما پیشگیرانه است، زیرا وقتی ساخت‌وساز انجام شد و مصالح غیراستاندارد یا لوله‌های نامناسب نصب شد، اصلاح به دلیل شرایط سخت اقتصادی بسیار دشوار است، به همین دلیل نقش مهندسان، نظارت دقیق و شروع صحیح پروژه کلیدی است.
وی ضمن ابراز امیدواری نسبت به تقویت فرهنگ‌سازی و ارتقای نقش مهندسان اضافه می‌کند: مشارکت اجتماعی برای حفاظت از محیط‌زیست و توسعه معماری سبز از اهمیت بالایی برخوردار است.
ویژگی‌های معماری دوستدار محیط‌زیست و آینده معماری پایدار در ایران
ایمان عشقی‌نژاد، معمار و استاد دانشگاه با اشاره به ویژگی‌های اصلی معماری دوستدار محیط‌زیست به خبرنگار ایمنا می‌گوید: این نوع معماری دارای شاخص‌های چندگانه است؛ یکی از نخستین ویژگی‌های معماری دوستدار محیط‌زیست، طراحی هماهنگ با اقلیم است که نقش بسیار مهمی در مصرف بهینه انرژی دارد، ویژگی بعدی استفاده از مصالح پایدار و توجه به بهره‌وری انرژی است و مدیریت صحیح منابع آب، طراحی سبز منظر، توجه به چرخه عمر ساختمان و حفظ سلامت و آسایش کاربران در تمام طول زمان بهره‌برداری از ساختمان از دیگر مؤلفه‌های اساسی این رویکرد معماری محسوب می‌شود.
وی با اشاره به سازوکارهای کاهش مصرف انرژی و منابع ادامه می‌دهد: معماری پایدار از طریق کاهش نیاز ساختمان به سیستم‌های مکانیکی همچون تهویه، گرمایش و سرمایش، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، صرفه‌جویی در مصرف آب و کاهش استفاده از مصالح پرمصرف، می‌تواند نقش بسیار مؤثری در مقابله با بحران انرژی و کمبود آب که امروز نه‌تنها ایران، بلکه بسیاری از کشورهای جهان با آن روبه‌رو هستند، ایفا کند، همچنین کاهش آلودگی و پسماند در چرخه عمر ساختمان همواره مدنظر است.
معمار و استاد دانشگاه میزان تأثیر مصالح نوین و فناوری‌های سبز در کاهش اثرات زیست‌محیطی تاکید می‌کند: نقش مصالح و فناوری‌های سبز در کاهش اثرات زیست‌محیطی بسیار مهم است و ابعاد متعددی دارد که شرح کامل آن زمان‌بر است؛ اما می‌توان به افزایش بهره‌وری انرژی در زمان بهره‌برداری، قابلیت بازیافت مصالح، طولانی‌تر شدن چرخه عمر ساختمان و بهبود کیفیت محیط داخلی اشاره کرد.
عشقی‌نژاد می‌گوید: فناوری‌های سبز که در حوزه ساختمان‌سازی به کار گرفته می‌شوند شامل پنل‌های خورشیدی، پمپ‌های حرارتی، کنترل هوشمند انرژی، سیستم جمع‌آوری آب باران و بازچرخانی آب خاکستری هستند و در برخی ساختمان‌های لوکس کشور نیز استفاده از آب خاکستری به‌صورت عملی در حال انجام است و کمک چشمگیری به صرفه‌جویی منابع آبی می‌کند.
وی اضافه می‌کند: از جمله پروژه‌هایی که در ایران با رویکرد معماری سبز اجرا شده می‌توان به ساختمان مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی تهران اشاره کرد که در آن از پوسته دو جداره، تهویه طبیعی، مصالح کم‌مصرف انرژی و کنترل هوشمند نور استفاده شده است، همچنین ساختمان اداری سبز دانشگاه تهران در قالب طرح پژوهشی مبتنی بر پنل‌های خورشیدی، عایق‌های نانو، کنترل هوشمند و بازیافت آب خاکستری مورد توجه قرار گرفته و خانه‌های پایدار در یزد نیز به‌صورت پایلوت با بهره‌گیری از انرژی تجدیدپذیر طراحی و اجرا شده‌اند.
معمار و استاد دانشگاه با اشاره به اینکه چگونه می‌توان معماری دوستدار محیط‌زیست را با نیازهای فرهنگی، اجتماعی و زیباشناختی شهری در ایران تلفیق کرد، اظهار می‌کند: پایداری فرهنگی در کنار پایداری زیست‌محیطی ضرورت دارد، زیرا معماری ایران همواره پیوند عمیقی با اقلیم و فرهنگ داشته است و اگر به تاریخ معماری ایران برگردیم این حقیقت به خوبی قابل لمس است.
عشقی‌نژاد می‌گوید: زیباشناسی ایرانی بر پایه نظم هندسی، هماهنگی و نور شکل گرفته است نه صرفاً تزئینات ظاهری و همین اصول می‌تواند در طراحی معماری سبز امروز نیز استفاده شود، افزون بر این، مفهوم درون‌گرایی در معماری سنتی ایران تنها برای حفظ حریم نبوده، بلکه عاملی برای تعادل حرارتی، آرامش روانی و ایجاد حس تعلق در ساکنان بوده است و این ویژگی‌ها قابل احیا در معماری معاصر مبتنی بر اصول پایداری است.
وی درباره چشم‌انداز پنج تا ۱۰ سال آینده معماری پایدار در کشور اضافه می‌کند: در افق کوتاه‌مدت پنج‌ساله می‌توان انتظار رشد تدریجی آگاهی و آموزش عمومی، ورود و بومی‌سازی مصالح و فناوری‌های سبز و آغاز اجرای پروژه‌های الگو در سطح شهرها را داشت و در افق بلندمدت ده‌ساله نیز نهادینه‌سازی معماری پایدار در چارچوب مقررات ملی، توسعه شهرهای هوشمند و زیرساخت‌های سبز و ترکیب فناوری‌های دیجیتال با اصول پایداری از محورهای مهم خواهد بود.
معمار و استاد دانشگاه با اشاره به اقدامات کلیدی و سیاست‌های ضروری برای تحقق این چشم‌انداز تصریح می‌کند: بازنگری در مقررات ملی ساختمان و تعریف شاخص‌های اجباری در حوزه انرژی از الزامات قانونی این مسیر است و تقویت واحدهای طراحی پایدار در دانشگاه‌ها و ارتقای آموزش‌های حرفه‌ای در نظام مهندسی باید جدی‌تر دنبال شود.
عشقی‌نژاد می‌گوید: ارائه تسهیلات همچون وام سبز و تخفیف عوارض برای پروژه‌های پایدار که اکنون شهرداری‌ها نیز برخی از آنها را آغاز کرده‌اند می‌تواند مشوق توسعه ساخت‌وسازهای سبز باشد و حمایت از تولید داخلی مصالح سبز و توسعه فناوری انرژی‌های تجدیدپذیر نیز از ضرورت‌های حوزه صنعتی و فناورانه است.
وی می‌افزاید: معرفی پروژه‌های موفق بومی در رسانه‌ها و انجام فعالیت‌های گسترده فرهنگ‌سازی در سطح جامعه نیز نقشی تعیین‌کننده در گسترش معماری پایدار در کشور دارد.
به گزارش ایمنا، معماری دوستدار محیط زیست، انتخابی لوکس یا تفننی محسوب نمی‌شود؛ این معماری، ضرورت زمانه است، شهری که برای ادامه‌ی زندگی خود چاره‌سازی نکند، محکوم به خاموشی در برابر بحران اقلیمی خواهد بود و هم‌اکنون وقت آن رسیده است که ساختمان‌ها به‌جای بلعیدن منابع، به زمین جان دوباره ببخشند. جهان به معمارانی نیاز دارد که هر آجر را به‌مثابه بذر آینده بکارند و باور داشته باشند که خانه‌ها می‌توانند نفس بکشند، رشد کنند و مثل طبیعت، الهام‌بخش بقا باشند.
ایمنا
درباره نویسنده
نویسنده