چرا معماری ایرانیاسلامی ستون هویت شهرهای ایران است؟
معماری ایرانی–اسلامی فقط مجموعهای از فرمها، گنبدها و کاشیها نیست؛ این معماری زبان هویت یک ملت است. زبانی که قرنها پیش شکل گرفته و هنوز میتواند با انسان امروز سخن بگوید.
در شهری که بر پایه این معماری شکل میگیرد، ساختمانها صرفاً سازه نیستند؛ هر دیوار، هر حیاط و هر ایوان حامل معنا، اندیشه و سبک زندگی است. معماری ایرانی–اسلامی در ایران، حاصل پیوند عقل مهندسی، ذوق هنری، اقلیمشناسی و جهانبینی توحیدی است؛ پیوندی که شهر را به فضایی برای زیستنِ آگاهانه تبدیل میکند، نه صرفاً مکانی برای سکونت.
در دورانی که بسیاری از شهرهای معاصر با بحران هویت، آشفتگی بصری و بیارتباطی فضاها با زندگی انسان روبهرو هستند، بازخوانی معماری ایرانی–اسلامی میتواند پاسخی بنیادین به این چالشها باشد. این معماری بر اصولی چون مقیاس انسانی، احترام به طبیعت، استفاده هوشمندانه از نور و سایه، تهویه طبیعی، درونگرایی و پرهیز از اغراق استوار است؛ اصولی که امروز در ادبیات جهانی معماری پایدار و شهرسازی انسانمحور دوباره مورد توجه قرار گرفتهاند. به بیان دیگر، آنچه جهان امروز بهدنبال آن است، قرنها پیش در شهرهای ایرانی تجربه و اجرا شده است.
معماری ایرانی–اسلامی در شهرهای ایران نقشی فراتر از زیبایی دارد؛ این معماری نظم اجتماعی میسازد. میدانها، بازارها، مساجد، خانهها و باغها هرکدام جایگاه مشخصی در ساختار شهر دارند و رابطه میان اقتصاد، دین، سیاست و زندگی روزمره را سامان میدهند. شهری که بر اساس این منطق ساخته میشود، شهر تعامل است نه تقابل؛ شهری که انسان در آن گم نمیشود، بلکه دیده میشود.
اما اهمیت این معماری در شهرهای تاریخی ایران، جلوهای عمیقتر و حیاتیتر پیدا میکند. شهرهایی که حافظه تاریخی ملت در کالبد آنها جاری است و هرگونه مداخله ناهماهنگ میتواند به گسست هویتی منجر شود. در این میان، اصفهان نمونهای شاخص و کمنظیر است؛ شهری که معماری ایرانی–اسلامی در آن نهتنها حفظ شده، بلکه به بلوغ رسیده و به یک «مکتب» تبدیل شده است.
اصفهان در دورههای مختلف تاریخی، بهویژه عصر صفوی، به آزمایشگاهی زنده برای تکامل معماری ایرانی–اسلامی بدل شد. میدان نقشجهان، تنها یک فضای شهری نیست؛ تجسم یک جهانبینی است که در آن عبادت، اقتصاد، حکومت و زندگی اجتماعی در تعادلی معنادار کنار هم قرار گرفتهاند. هندسه مقدس، تناسبات حسابشده و حضور همزمان عناصر مختلف شهری، این میدان را به یکی از کاملترین نمونههای شهرسازی معناگرا در جهان تبدیل کرده است.
گنبدهای فیروزهای، ایوانهای بلند، حیاطهای درونگرا و باغهای ایرانی در این شهر، فقط عناصر بصری نیستند؛ آنها ابزار هدایت ذهن انساناند. معماری در اینجا انسان را از هیاهوی بیرون جدا میکند و به آرامش درونی میرساند. استفاده از آب بهعنوان عنصر حیاتبخش، انعکاس آسمان در زایندهرود، و حضور باغ بهمثابه تصویر زمینی بهشت، نشان میدهد که معماری ایرانی–اسلامی در اصفهان چگونه میان زمین و آسمان پیوند برقرار کرده است.
خانههای تاریخی این شهر نیز روایتگر سبک زندگی ایرانی هستند؛ خانههایی که بر اساس اصل درونگرایی، حریم، سکوت و تعادل شکل گرفتهاند. حیاط مرکزی، حوض آب، نور فیلترشده از ارسیها و ارتباط پیوسته با طبیعت، نشان میدهد که معماری مسکونی در این شهر پاسخی هوشمندانه به نیازهای روانی، اجتماعی و اقلیمی انسان بوده است؛ پاسخی که امروز نیز میتواند الهامبخش معماری معاصر باشد.
اصفهان ثابت میکند که معماری ایرانی–اسلامی متعلق به گذشته نیست؛ بلکه سرمایهای زنده برای آینده شهرهای ایران است. حفظ و بازتفسیر این معماری در شهرهای تاریخی، نه یک انتخاب سلیقهای، بلکه ضرورتی ملی است. زیرا شهری که هویت خود را از دست بدهد، حتی با مدرنترین فناوریها نیز نمیتواند زیستپذیر، آرام و انسانی باشد.
معماری ایرانی–اسلامی، معماری تعادل است؛ تعادل میان عقل و احساس، سنت و نوآوری، انسان و طبیعت. و تا زمانی که این تعادل در کالبد شهرهای ایران زنده بماند، شهر نیز زنده خواهد بود.
هیچ توسعهای در اصفهان بدون تکیه بر هویت ایرانی–اسلامی معنا پیدا نمیکند
محمدرضا فلاح، نایبرئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان به خبرنگار ایمنا اظهار میکند: شورای اسلامی شهر اصفهان احیای هویت تاریخی و فرهنگی شهر را یکی از محورهای اصلی سیاستگذاری خود در حوزه عمران و شهرسازی قرار داده است و باور ما این است که هیچ توسعهای در اصفهان بدون تکیه بر هویت ایرانی–اسلامی و میراث فرهنگی شهر معنا پیدا نمیکند.
وی ادامه میدهد: بر همین اساس، شورا در فرآیند تصویب پروژههای شاخص، انجام «مطالعات هویتی» را الزامی کرده و کمیتههای تخصصی در حوزه معماری، منظر شهری و میراث را فعال نموده است تا طرحهای جدید با روح تاریخی و فرهنگی اصفهان همخوان باشند و هدف ما تقلید صرف از گذشته نیست، بلکه بازتفسیر خلاقانه ارزشهای سنتی در قالبی متناسب با نیازهای امروز است.
نایبرئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان تاکید میکند: شورا در فرآیند تصویب طرحهای عمرانی و ساختمانی، شاخصها یا آئیننامههای مشخصی برای انطباق طرحها با معماری ایرانی–اسلامی در نظر گرفته است.
فلاح میگوید: شورای شهر و کمیسیون عمران و شهرسازی مجموعهای از شاخصهای مشخص را برای ارزیابی طرحها تعریف کردهاند تا از تطابق آنها با هویت ایرانی–اسلامی اطمینان حاصل شود و این شاخصها در سه محور کالبدی، اقلیمی و زیباشناختی طبقهبندی شدهاند.
وی اضافه میکند: در بخش کالبدی، تناسبات هندسی، ریتم بازشوها و مقیاس انسانی ملاک ارزیابی است و در بعد اقلیمی، توجه به جهتگیری بنا، نورگیری و تهویه طبیعی مورد تأکید قرار دارد.
نایبرئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان خاطرنشان میکند: در بعد زیباشناختی نیز انتخاب رنگها و مصالح بومی، خوانایی نما و استفاده خلاقانه از عناصر الهامگرفته از معماری ایرانی همچون ایوان، حیاط مرکزی و سردر اهمیت دارد و این شاخصها در قالب چکلیستهای فنی در زمان صدور مجوز ساخت و بررسی طرحها در کمیتههای فنی شورا اعمال میشوند.
فلاح میگوید: رویکرد ما به این موضوع، اصولمحور است؛ یعنی حفظ روح و منطق معماری ایرانی–اسلامی در قالبهای مدرن. ما به دنبال بازتولید فلسفه معماری سنتی هستیم، نه بازسازی ظاهری آن.
وی ادامه میدهد: در واقع بسیاری از اصول معماری سنتی ایران همچون استفاده از نور طبیعی، تهویه طبیعی، درونگرایی و سایهاندازی، با مبانی پایداری و صرفهجویی انرژی در معماری معاصر همراستا هستند.
نایبرئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان تاکید میکند: امروز میتوان این مفاهیم را با فناوریهای نوین مانند مصالح هوشمند، انرژیهای تجدیدپذیر و طراحی پارامتریک ترکیب کرد تا هم عملکرد بهینهتری حاصل شود و هم هویت ایرانی در کالبد معماری حفظ گردد.
فلاح میگوید: شورا معتقد است احیای هویت معماری بدون ارتقای سلیقه عمومی و آموزش نسل جدید ممکن نیست و بر همین اساس، یکی از محورهای مهم فعالیت ما فرهنگسازی و آموزش عمومی است.
وی اضافه میکند: در این راستا، برنامههایی چون برگزاری مسابقات طراحی بومی، جشنوارههای معماری، کارگاههای آموزشی برای سازندگان و معماران و نمایشگاههای مصالح و الگوهای سنتی برگزار شده یا در دست برنامهریزی است، همچنین در همکاری با دانشگاهها، شورا از بازنگری در سرفصلهای آموزشی و تعریف پروژههای دانشجویی با محوریت معماری ایرانی حمایت کرده است.
نایبرئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان خاطرنشان میکند: در بخش عمومی نیز با تولید محتوای رسانهای و معرفی پروژههای نمونه، تلاش میکنیم ذائقه شهروندان را به سوی ارزشهای اصیل معماری ایرانی–اسلامی سوق دهیم.
فلاح میگوید: در پروژههای شاخص شهری، شورا همواره بر رعایت اصول زیباییشناسی، تناسبات هندسی و مفهوم «هندسه معنوی» تأکید دارد و ما تلاش کردهایم پروژههای جدید نه صرفاً سازهای شهری، بلکه بخشی از روح و خاطره اصفهان باشند.
وی ادامه میدهد: کمیتههای تخصصی شورا در مراحل طراحی، تصویب و اجرا حضور فعال دارند و از طریق بازدیدهای میدانی، گزارشهای فنی و ارزیابیهای دورهای، انطباق طرح با اصول مصوب را بررسی میکنند و در مواردی که انحراف از طراحی اولیه دیده شود، شورا از ابزارهای قانونی و نظارتی خود برای اصلاح روند استفاده میکند.
نایبرئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان تاکید میکند: هدف ما ایجاد هماهنگی میان توسعه جدید و بافت تاریخی شهر است، بهگونهای که گذشته و حال در کنار هم معنا پیدا کنند.
فلاح با بیان اینکه شورا برنامهای برای تشویق معماران و سازندگان به بهرهگیری از الگوهای بومی و مصالح سنتی دارد، میگوید: شورای شهر رویکردی تشویقی در این زمینه دارد و استفاده از مصالح و الگوهای بومی را بهعنوان یک امتیاز در فرآیند صدور مجوز و پروانه ساختمانی در نظر گرفته است و پروژههایی که اصول هویتی و معماری ایرانی را رعایت کنند، از تسهیلاتی مانند تخفیف عوارض، تسریع در صدور پروانه یا معرفی بهعنوان پروژه نمونه بهرهمند میشوند.
وی اضافه میکند: شورای شهر چه در این دوره و چه در دورههای گذشته در خصوص احیا و مرمت اماکن و منازل تاریخی با رویکرد ایرانی–اسلامی مصوباتی داشته است که شامل ارائه تخفیفات قابل توجه، تسهیلات حمایتی و تسهیلگری اداری برای مالکان این بناها است که این سیاستها بیانگر نگاه مثبت شورا به حمایت از اصالتهای معماری ایرانی–اسلامی در بافتهای تاریخی اصفهان است.
فلاح میگوید: برنامههایی برای برگزاری مسابقات طراحی با محور معماری ایرانی–اسلامی، حمایت از کارگاههای ساخت مصالح سنتی و اعطای «نشان هویت اصفهان» به ساختمانهای برگزیده در دست تدوین است. هدف از این سیاستها، تقویت انگیزه حرفهای در میان معماران و سازندگان برای بازگشت به اصالتهای بومی است.
وی میافزاید: واقعیت این است که معماری ایرانی–اسلامی اگرچه ریشه در گذشته دارد، اما ظرفیت بالایی برای بازتفسیر در زمان حال دارد و باید از اصول بنیادین آن همچون نظم، توازن، احترام به انسان و طبیعت برداشت معاصر ارائه کرد.
نایبرئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح میکند: به نظر من، راه آینده در «نوآوری هویتمحور» است؛ یعنی طراحی فضاهایی که از نظر عملکرد و فناوری کاملاً مدرناند، اما از نظر معنا و ساختار با فرهنگ و اقلیم ما پیوند دارند.
فلاح میگوید: شورا در این مسیر از طرحهای نوآورانه نسل جوان معماران حمایت میکند و با برگزاری مسابقات و کارگاههای مشترک، زمینه را برای ظهور زبان جدیدی از معماری ایرانی فراهم میسازد؛ زبانی که اصالت را حفظ کرده و همزمان با جهان امروز سخن میگوید.
درباره نویسنده
نویسنده