پل‌های تاریخی لرستان شاهکار معماری ایران

برای نخستین بار در اساسنامه اولیه انجمن آثار ملی، تدابیری برای حفاظت از آثار تاریخی اندیشیده شد که با این تدابیر بعدها در سال ۱۳۰۹ با تدوین قانون حفظ آثار ملی زنجیره حفاظت از این آثار تکمیل شد. سلیمان تپه در لرستان آن روزگار اولین اثری بود که در ۲۴ شهریورماه سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی قرار گرفت و تا به امروز بعد از ۸۹ سال بیش از ۳۴ هزار اثر تاریخی- فرهنگی در ایران به ثبت ملی رسیده‌اند.

لرستان با وجود ۲۴۱۹ اثر غیرمنقول در فهرست آثار ملی و بیش ۵۰۰۰ اثر تاریخی-فرهنگی، طبیعی و ناملموس یکی از استان‌های پیشتاز کشور بوده از این تعداد اثر در مجموع ۱۰۰ پل تاریخی در این استان مورد شناسایی قرار گرفته است.

وجود این تعداد پل متعدد و عظیم از ادوار مختلف تاریخی در استان نمایانگر پیوستگی گذرگاهی در دوران مختلف است. نقش اساسی راه‌ها و پل‌های تاریخی در مسیر تکامل تمدن‌های بشری غیرقابل اغماض و چشم‌پوشی است، به‌طوری‌که ارتباطات از امور زیر بنایی جوامع انسانی بوده و خود عاملی در توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی این جوامع محسوب می‌شود.

قرارگرفتن لرستان از دیرباز در مسیر راه‌های تاریخی که علاوه بر ارتباط دو پایتخت شوش و اکباتان در دوره‌های متفاوت تاریخی، همواره ناحیه قدیم بابل، سپس تیسفون، بعد بغداد را به اصفهان، شوش را به بیستون و شوش را به ماسبذان برقرار می‌کرده و از سوی دیگر رودهای پرآب و شرایط خاص توپوگرافی در این استان، توجه به صنعت پل‌سازی را حائز اهمیت ساخته است.

تعداد قابل توجهی از این ۱۰۰ پل متعلق به دوران اسلامی است که از این تعداد ۵ پل بزرگ گاومیشان، کشکان، کلهر و پلدختر، هم‌دوره با حکمرانی ابو النجم بدر بن حسنویه بر جبال زاگرس است.

بدر بن حسنویه در آغاز با توجه به حمایت‌های عضدالدوله توانست برنامه‌های وسیع پل‌سازی در استان لرستان را به اجرا در آورد و در این مدت به‌یک‌باره در کنار پل‌های قدیمی، پل‌های جدیدی بنا نهاده شد که ایجاد این پل‌ها در استان لرستان در همین راستا و تقویت ارتباط بین ایران و بغداد بوده است.

پل تاریخی گاومیشان

این پل با طولی در حدود ۵.۱۷۹ متر با جهت شرقی- غربی بر روی رودخانه سیمره احداث گردیده است. در ساخت این پل علاوه بر سنگ‌های پاکتراش و آجر، سنگ‌هایی در قواره آجری و کوهی در بدنه دیوارهای جانبی و همچنین سنگ‌های قلوه‌ای و شکسته به‌عنوان حجم پرکننده استفاده‌شده است.

از جمله ویژگی‌های خاص این پل می‌توان به اجرای بزرگ‌ترین طاق ایران به عرض دهانه بیش از ۳۰ متر اشاره کرد، اجرای دهانه با این طول در معماری ایران بی‌نظیر بوده و اجرای آن فقط و فقط مستلزم داشتن دانش فنی و اجرایی بسیار بالایی است.

این اثر در سوم اسفندماه ۱۳۷۷ به شماره ۲۲۲۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

پل کلهر

پل کلهر/کلهرت یا معمولان در شهرستان پلدختر واقع شده و این پل در محور مستقیم شرقی- غربی دارای ۴ پایه بوه که در مسیر مستقیم رودخانه ساخته شده‌اند. طول پل در محور مستقیم حدود ۹۱ متر بوده و سطح گذر آن نیز حدود ۶۰.۷ متر است. بنا بر کتیبه نصب شده بر بدنه غربی پل، سازنده پل کلهر را بدر بن حسنویه و شروع ساخت آن را ۳۷۴ ه. ق معرفی می‌کنند.

در مورد طاق‌های پل کلهر باید گفت که معماران آن دوره با دستیابی به پوشش دهانه‌ای بزرگ به عرض ۲۶ متر شاهکار بزرگی را آفریده‌اند، ایجاد فضاهای سبک‌سازی با ساخت دهلیزهای دو طبقه پل کلهر نشان می‌دهد که پل‌سازان قدیمی در ساخت پل بسیار از هم الهام گرفته‌اند.

مهندسی خاص این پل‌ها باعث شده مرحوم آیت‌الله زاده شیرازی خلق این اثر و سازه ساختمانی را از نقطه‌نظر سرمایه‌گذاری، نیروهای انسانی و تکنولوژی آن‌هم در محدوده یک نسل، شگرف و تعجب‌آور توصیف کنند.

پل کشکان

این پل در محوری مستقیم به طول ۲۸۵ متر و راه عبور ۸ متر دو کناره شرقی و غربی رودخانه کشکان را به یکدیگر مرتبط نموده، طول کلی آن با انضمام پایه‌های فرعی و با احتساب دنباله پل حدود ۳۴۰ متر است. با توجه به شیب عمومی زمین، ارتفاع ۳۰ متری پل، در کرانه شرقی به ۱۶ متر در انتهای غربی کاهش یافته است؛ بنابراین پل کشکان با ۱۲ دهانه طاق یکی از مرتفع‌ترین و بزرگ‌ترین پل‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود که صرفاً عملکرد ارتباطی داشته است.

اجرای طاق به عرض بیش از ۲۷ متر و همچنین انتخاب محل احداث این پل و تفاوت ارتفاعی بین دو سرپل از عوامل مهم و قابل توجه در اجرای نقشه آن بوده، بدون شک سازنده پل کشکان، شناخت دقیقی از عرض طغیانی رودخانه داشته است. وی با انتخاب بیشترین محل گدار رودخانه همیشه خروشان کشکان مصونیت پل را در مقابل دوره بازگشت سیل تضمین کرده است. در کنار این پل تاریخی بقایایی از چهار پل تاریخی مشهود بوده که با توجه به نوع مصالح و شکل این پایه‌ها احتمالاً متعلق به دوره ساسانی است.

ساخت پل کشکان طبق کتیبه نصب شده بر کرانه شرقی آن در سال ۳۸۹ شروع و بعد از ۱۰ سال به اتمام می‌رسد. این پل به شماره ۳۳۵ و در تاریخ ۲۰ بهمن‌ماه ۱۳۱۸ با نام پل رودخانه کشکان رود در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

پل سی پله

این پل بر روی رودخانه سیمره و در غرب بخش سرطرحان از توابع شهرستان کوهدشت واقع شده است. پل در وضعیت اولیه دارای ۵ دهانه، به طول ۱۱۰ متر و با راه عبور ۶۵/۷ متر بوده که اینک تنها دو دهانه از آن باقی‌مانده، همچنین ارتفاع متوسط پل از سطح بام تا روی صخره‌های میانی حدود ۱۳ متر برآورد می‌شود.

در خصوص تاریخ‌گذاری این پل تاریخی کاظم ملازاده در کتاب بناهای عامه المنفعه نوشته است: «اطلاع دقیقی در خصوص تاریخ ساخت بنا در دست نیست. والفرام کلایس با توجه به شباهت معماری آن با پل کشکان- مربوط به ۳۸۹ ﻫ.ق- آن‌ها را همزمان می‌داند (…)» همان‌طور که اشاره شد با توجه به شباهت هندسه و نوع طاق‌های این پل تاریخی و روش اجرای آن‌ها ساخت پل در دوره بدر بن حسنویه دور از ذهن نخواهد بود.

این پل تاریخی در ۲۵ اسفندماه ۱۳۷۹ به شماره ۳۵۱۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

پل پلدختر

پل دختر بر روی رودخانه کشکان و در دروازه شمالی شهر پلدختر واقع شده و طول این پل حدود ۲۶۰ متر است که با احتساب دنباله‌های غربی آن بالغ‌بر ۳۶۰ متر می‌شود. راه عبور آن نیز بین ۹۰.۸ – ۲۰.۹ متر قابل برآورد است.

سر هنری راولینسون در سال ۱۸۳۶ م که به‌شدت تحت تأثیر عظمت پل قرار گرفته بود راجع به تاریخ آن نوشته است: «از نظر عظمت نظیر آن را در هیچ جای ایران ندیده‌ام به نظر من این پل مربوط به دوره ساسانی است و جاده بیستون را به شهر مورد علاقه‌شان یعنی شوش متصل می‌کرده» اما اشتاین که با دقت بیشتری به جزئیات آن پرداخته و با مقایسه ویژگی‌های ساختاری پلدختر مانند طاق تیزه دار در ساحل چپ و همچنین راست و نوع پوشش هسته ملاتی آن و ویژگی‌های مشابه پل‌های تاریخ‌گذاری شده منطقه، (همچون کشکان و معمولان) بقایای موجود را مربوط به اوایل دوران اسلامی دانسته است.

وجود بقایای بخشی از پایه‌های دو پل دیگر از دوره‌های پیشین‌تر در پایین‌دست این پل تاریخی مشهود است.