نگاهی تاریخی و فنی به مدرسه دو در حرم مطهر رضوی

به منظور بهره‌برداری مناسب از مدرسه تاریخی دودر در تمام فصول سال و رفع نازیبایی‌های نمای مدرسه، از ۶ ماه پیش، مرمت و اصلاح زیرساخت‌های این بنای تاریخی، توسط سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی، آغاز شد.
این مکان تاریخی که از سال ۱۳۹۰ به عنوان دارالقرآن الکریم آستان قدس رضوی، برای برگزاری مجالس قرآنی از آن استفاده می‌شد، دارای قدمتی حدود ۶۰۰ ساله است که هم دوره با ساخت مسجد گوهرشاد و در فاصله‌ای کمتر از آن در عصر شاهرخ میرزا، همسر گوهرشاد بیگم، احداث شده است.
بنای این مدرسه، مانند دیگر مدارس علمیه عهد تیموری از نوع بناهای چهار ایوانی است و حدود ۵۰۰ متر مربع مساحت دارد.
ساختمان مدرسه دو در حرم امام رضا (ع)، در دو طبقه، دارای ۳۴ حجره است که در چهار سمت حیاط مربع‌شکل مدرسه، قرار دارد.
باتوجه به حساسیت و جدیت آستان قدس رضوی در حفظ، مرمت و احیای این دست آثار تاریخی و تمدنی، در آخرین اقدام و از ابتدای مرداد ماه ۱۴۰۳ این بنای تاریخی توسط سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی مورد اصلاح پوشش حیاط و مرمت نما و تزئینات داخلی قرار گرفت و پس از ۶ ماه توسط ۹ گروه پیمانکاری متخصص، به مراحل پایانی کار خود، رسید.
در این عملیات بهسازی، پیش‌بینی شد تا برای رفع نازیبایی‌های نمای بصری سقف مدرسه دودر، جهت اصلاح دید و منظر آن، اقدام شود.
همچنین برای آشکارسازی لایه‌های تاریخی و تزئینی بنا، عملیات لایه برداری، موزون سازی و احیای رنگ نقاشی‌ها در ایوان‌های چهارگانه، غرفات، گنبد یوسفیه و مرمت بام انجام گرفت.
اصلاح زیرساخت‌ها و تاسیسات و انجام نورپردازی نیز از دیگر اقدامات انجام گرفته توسط خادمان عمرانی، در سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی، در این پروژه عمرانی، بود.

ایجاد پوشش حفاظتی برای استفاده بهینه از حیاط مدرسه

با تغییر عملکرد بنا از مدرسه علوم دینی به دارالقرآن و مرکز سخنرانی‌های دینی و مذهبی، ضرورت اعمال تغییراتی در مجموعه احساس می‌شد. مهمترین این تغییرات شامل، سرپوشیده کردن حیاط میانی مجموعه بود که در دهه اخیر به انجام رسیده بود.
پوشش موجود اولیه به صورت سازه‌ای با پوشش چادری اجرا شده بود و بعدها به دلیل بروز مشکلاتی با حذف پوشش چادر، با کارتن پلاست جایگزین شد، اما به دلیل ارتفاع زیاد که مانع دید روضه منوره بود و همچنین ایجاد نازیبایی بصری در نمای سقف، تصمیم به تغییر و اصلاح این سازه، گرفته شد.
در طراحی سقف جدید مدرسه، با هدف حفاظت از لایه‌های تاریخی نما، متناسب با معماری مدرسه، سعی شد، ملاحظاتی نیز در نظر گرفته شود تا در ساختار تاریخی و کالبدی مجموعه تغییری ایجاد نشود و در کنار آن، امکان ایجاد نورگیری مناسب از سقف نیز، فراهم شود. لذا در پروژه اجرایی بهسازی بنا، پوشش سقف جدید، شامل دولایه خارجی و داخلی بدون الحاق ستون است.
بخش خارجی آن چند لایه است که لایه خارجی آن، مسی است و بخش داخلی آن که از داخل مدرسه قابل مشاهده است، به صورت چوبی، طراحی شده است.

رنگ برداری و موزون سازی ایوان‌ها و غرفات

همچنین شواهد موجود در بخش‌هایی از بدنه داخلی ایوانچه‌ها و اسناد قدیمی، مشخص کرده بود که، تمام سطوح داخلی ایوانچه‌ها دارای سطوح گچ‌بری با گل‌انداز (کلوک‌بند) رایج در دوره‌ ایلخانی و تیموری بوده است که در حال حاضر تمام این سطوح، زیراندود گچی، مدفون بوده است. به همین دلیل، تصمیم گرفته شد تا با تخریب لایه اندود، سطوح تاریخی بنا، مجدد احیا شود.
بر همین اساس، با تراشیده شدن گچ‌ها، تزئینات موجود بر روی دیوار غرفات که زیر گچ قرار داشتند، نمایان و مورد مرمت، قرار گرفتند. مرمت غرفات نیز توسط پیمانکارهای استادکاری همچون آقایان رافتی، نوروزی و استوار صورت گرفت که در دهه ۵۰ نیز، در مرمت این مدرسه، حضور و نقش آفرینی داشتند.
در قسمت گنبدخانه خواجه یوسف نیز، عملیات موزون سازی، احیای رنگ نقاشی‌های تیموری و مداخلات حفاظتی تزئینات زیر گنبدخانه، توسط پیمانکار استادکار، آقای دکتر گوهربین، انجام شد.
همچنین، تزئینات کاشی کاری بر روی ایوان های چهارگانه و گنبدها، مقاوم سازی و مرمت شد و بخشی از گچ بری های دوره تیموری که از بین رفته بود، احیا شد.

کشف حوض تاریخی از دل مدرسه دودر

در برنامه‌ریزی‌های انجام شده، تصمیم گرفته شد، کف مدرسه نیز مورد مرمت قرار بگیرد و به تراز تاریخی خود برگردد و حوض میانه کار، مطابق عکسبرداری هوایی مرتبط با ۳۵ سال پیش، در محل خود، مستقر شود.
نکته جالب توجه در عملیات مرمت و لایه برداری‌های کف مدرسه دودر، پیدا شدن حوضی تاریخی مرتبط با دوره ایلخانی بود.
این حوض تاریخی بعد از عملیات احیا، هم اکنون با پوششی شیشه ای، مورد حفاظت قرار گرفته است. همچنین عملیات بهسازی تاسیسات آب و فاضلاب جهت هدایت آب باران بر روی بام و آب مرتبط با حوض داخل مدرسه به شبکه انتقال آب پروژه زیرسطحی شیخ بهائی نیز، صورت پذیرفت.
سبک سازی و مقاوم سازی بام مدرسه، بخش دیگری از این عملیات مرمت و بهسازی مدرسه دودر بود که توسط پیمانکاری مجزا صورت گرفت.
بر اساس این گزارش، طبق محاسبات، تقریباً به ازای هر متر مربع، حدود دو تن وزن، کسر شده است. همچنین فضای پر از نخاله پشت طاق‌ها نیز تخلیه و سپس مقاوم سازی، ایزوله و آجر فرش در بام ها، انجام شد.
اجرای سیستم صوت، نورپردازی، تاسیسات سرمایشی و گرمایشی و نصب سیستم اعلام و اطفای حریق، با رعایت ملاحظات بناهای تاریخی، از دیگر اقدامات صورت گرفته در پروژه مرمت و بازآفرینی مدرسه تاریخی دودر است.

طرح مرمت، حفاظت و پوشش‌دهی

ایجاد پوشش حفاظتی، با ارتفاع کمتر، برای استفاده بهینه از حیاط مدرسه، مرمت ایوان های چهارگانه، مرمت غرفات طبقه بالا و پائین، مرمت گنبدخانه ومرمت بام مدرسه، جزو ماموریت های اصلی برای این پروژه مرمت و بازآفرینی درنظر گرفته شد.
همچنین خرپایی سقف داخلی، که مهم ترین بخش این سازه است، دراین پروژه مورد جوشکاری و تقویت قرار گرفت واز سویی پوسته خارجی سقف که شامل چندلایه بود و لایه خارجی آن یک لایه مسی است و همچنین سقف چوبی داخلی، مورد ترمیم و نورپردازی، قرار گرفت.
از سویی نورپردازی داخل این بنا، متناسب با قسمت های مختلف آن وبا رعایت الگوی مصرف انجام شده است.