نگاهی به کتاب تاثیر صنعت نفت بر الگوی معماری مناطق نفت خیز

حضور صنعت نفت و پالایشگاه در آبادان در همه ابعاد زندگی این شهر که روزگاری عروس خاورمیانه خوانده می‌شد، تاثیرات همه جانبه و ماندگار داشت. از فرهنگ تا اقتصاد و از زبان تا معماری.

کتاب «تاثیر صنعت نفت بر الگوی معماری مناطق نفتی» به بررسی تاثیر صنعت نفت بر معماری آبادان و ثبت گونه‌شناسی مسکن در این شهر در دوره‌های مختلف معماری معاصر و حضور سبک بومی شده معماری انگلیسی پرداخته است.

نویسنده ضمن مطالعه گونه‌های مسکن شهری و شرکتی، تلاش کرده تا با توجه به مباحث گونه‌شناسی بومی و زیست محیطی منطقه و از طریق بررسی روند تاریخی این تغییرات دستورالعمل‌هایی برای طراحی محیط پایدار ارائه کند تا علاوه بر تاثیر حفظ محیط زیست در کاهش مصرف انرژی اثرگذار باشد. از این رو این کتاب می‌تواند برای پژوهشگران تاریخ اجتماعی ایران و علاقه‌مندان حوزه معماری فرصتی مغتنم باشد.

در بخشی از این کتاب آمده است: «بافت قدیم آبادان در هماهنگی کامل با اقلیم منطقه ساخته شده است. منطقه‌ای که آبادان در آن واقع است آب و هوای گرم و مزطوب دارد. از مشخصات این نوع آب و هوا، بالا بودن رطوبت هوا و گرمای شدید و طاقت فرساست. در این بافت برای کم کردن رطوبت هوا و قابل تحمل کردن گرمای محیط، معابر نسبتاً باریک و دارای ارتفاع زیاد هستند؛ گاهی به قدری باریک می‌شوند که عبور دو نفر از کنار هم را با مشکل رو به رو می‌سازد.

ارتفاع زیاد و باریک بودن، علاوه بر اینکه با ایجاد سایه مانع تابش مستقیم نور خورشید بر دیوارها می‌شود، بلکه کوران هوا نیز در معابر ایجاد می‌کند. برای ایجاد کوران هوای بیشتر، دیوارها در قسمت بالای معابر به یکدیگر نزدیک می‌شوند و حتی گاهی به فاصله نزدیک یگدیگر می‌رسند. کوران هوا موجب پایین آمدن رطوبت می‌گردد و رطوبت دیوارهای دو طرفه کوچه را نیز جذب و دیوارها را که در آنها از آجر و محلی و ملات استفاده شده است، خشک می‌کند.»

در بخشی از این کتاب درباره تغییر و تحولات بافت قدیم آبادان آمده است: «در سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۶۰ نوسازی حاشیه خیابان‌های واقع در محدوده بافت ادامه یافت. با جدا شدن حاشیه مرکزی بافت توسط اداره بندر و تبدیل قسمتی از بازار قدیم (آهنگران) پارچه‌فروشان به خیابان، روند تخریب این بخش از بافت به علت عدم توجه به بافت منطقه شدت بیشتری پیدا کرد و قطعات مخروبه و بایر تبدیل به پهنه عریضی در جوار خیابان اداره بندر شد. در بهترین حالت، تنها هدف ترافیکی را مد نظر داشته و بدون در نظر گرفتن فرهنگ و اقلیم منطقه، گذرهای فعال و سرزنده ای را ایجاد نکرد. در حال حاضر گذر پهلوی (خیابان امام) در دست احداث و نوسازی نهایی است که بدون عقب نشینی و برنامه ریزی شکل گرفت.

از اقدامات مهم در این دوره انتقال چند ارگان مرتبط با بافت مانند دادگستری، راهنمایی و رانندگی و مرمت تعدادی تک بنا توسط اداره میراث فرهنگی آبادان را می‌توان ذکر کرد ولی در کل، می‌توان چنین استنباط کرد که این اقدامات برای تزریق حیات به داخل بافت کافی نبوده و بیشتر در ظاهر بافت صورت گرفته است و قلب بافت دچار آسیب‌هایی جدی و فرسودگی شده و در حال تخریب است.»

همچنین در بخش دیگری از این کتاب درباره محله‌ها و بافت‌های غیرشرکتی با کیفیت نامناسب به معرفی محله «چادرآباد»، «حصیرآباد»، «کاغذآباد» و «احمدآباد» پرداخته است که در ابتدای تاسیس پالایشگاه آبادان، به خاطر کمبود مسکن شرکت نفت بسیاری از کارگردان مجبور شدند در محله‌ای به نام چادرآباد زندگی کنند.

درباره این محله آمده است: «این افراد در چادرهایی که برپا شده بود زندگی می‌کردند.زندگی در آن چادرها در هوای گرم تابستان بسیار طاقت‌فرسا بود. آن منطقه و چادرها از حداقل امکانات زندگی بی‌بهره بود، آب آشامیدنی و سیستم دفع آب‌های سطحی و فاضلاب شهری وجود نداشت. کودکان میان خاک و گل در رفت و آمد بودند؛ در حالی که کارمندان خارجی شرکت نفت در بریم و بوارده در خانه‌هایی کاملاً ویلایی به سبک معماری ایرانی زندگی می‌کردند.»

همچنین درباره محله «کاغذآباد» نیز آمده است: «روبروی چادرآباد، منطقه‌ای آلوده وجود داشت که وضعیتی بسیار اسفباتر و رقت‌آمیزتر از چادرآباد داشت. این محله را به واسطه آلونک‌هایی که با کاغذ و مقوا در آن ایجاد شده بود، کاغذآباد میخواندند. تفاوت اصلی آن با دیگر محلات فقیرنشین، سکونت بیشتر افراد مجرد در آنجا بود. از مشکلات عمده آن آتش‌سوزی بود، چرا که ساکنان آن داخل کارتن‌ها زندگی می‌کردند.»

کتاب «تاثیر صنعت نفت بر الگوی معماری مناطق نفتی» تالیف ایمان اسپرغم در ۴۱۶ صفجه در انتشارات اداره کل روابط عمومی وزارت نفت به چاپ رسیده است.