نگاهی به معماری مسجد جامع افین
مسجد مهم‌ترین نماد اعتقادی، فرهنگی و هنری در ممالک اسلامی است که در طول زمان، همواره از تغییر و تحولات اجتماعی و اقلیمی تأثیر پذیرفته و دگرگون شده است. «مسجد جامع افین» از نوع مساجد معدود یک ایوانی در روستای افین بوده که در ۷۹ کیلومتری قاین واقع است.
در ایران، نخستین مساجد تحت تأثیر «مسجدالنبی» در مدینه به‌صورت شبستانی و با استفاده از ستون‌های متعدد ساخته می‌شدند، اما از شکل‌گیری نخستین مسجد، معمار ایرانی نشانه‌هایی از هویت ملی خود را در آن لحاظ می‌کرد، از جمله در کهن‌ترین مسجد بر جای مانده در «فهرج» یزد، به‌جز نقشه که برگرفته از مسجدالنبی است، دیگر اجزا مانند مصالح، ستون‌ها، طاق‌ها، گنبدها و نغول‌های تزئینی تداوم سنت‌های گذشته است.
مسجد، مهم‌ترین نماد اعتقادی، فرهنگی و هنری در ممالک اسلامی است که در طول زمان، همواره از تغییر و تحولات اجتماعی و اقلیمی تأثیر پذیرفته و دگرگون شده است. جالب و قابل تأمل است که معمار ایرانی همواره امانت‌دار ارزش‌های پذیرفته شده تاریخی در ایران زمین بوده است، مثلاً ایوان و چهار طاقی دو عنصر اصلی در معماری ایران پیش از اسلام بوده و معمار مسجد فهرج خط بام دهانه میانی شبستان را بلندتر گرفته تا خاطره ایوان را تداعی کند، در همان مسجد طاق‌ها مانند دوران ساسانی تخم مرغی و گنبدها عرقچین هستند.
ایوان در مساجد شبستانی کم‌کم جای خود را باز کرد و در نهایت در سال ۳۶۳هجری قمری در مسجد جامع نیریز و زودتر یا دیرتر از آن در مسجد جامع کهن قاین «ایوان» در میانه فضای ستون‌دار یا شبستان تعبیه شد.
مسجد جامع قاین در اثر زلزله‌ای در سال ۴۵۸ هجری قمری ویران شده و در پی جابه‌جایی شهر، نقشه و مصالح ساختمانی مسجد جامع به شهر جدید در حدود ۳۰۰ متری مسجد کهن نقل مکان کرده و مسجد کنونی همانند مسجد کهن در مقیاسی کوچک‌تر در سال ۷۹۶ هجری قمری ساخته شده و بعدها با استفاده از همان نقشه مسجد جامع افین ساخته شد.
«مسجد جامع افین» از نوع مساجد معدود یک ایوانی در روستای افین در ۷۹ کیلومتری قاین واقع است. آن مسجد در دوران تیموری و با الگوبرداری از مسجد جامع قاین با تفاوت‌های جزئی ساخته شده است. در آن دوران، مساجد معمولاً چهار ایوانی ساخته می‌شدند، اما مسجد افین همانند مسجد کنونی قاین بر خلاف سنت معمول به شیوه تک‌ایوانی ساخته شده است. مسجد افین برخوردار از میانسرای نسبتاً وسیعی است و بر سه سوی میانسرای مسجد، غرفه‌هایی با اختلاف ارتفاع نسبت به کف ایجاد شده‌اند.
ایوان بلند قبله در میان دو رواق یا شبستان بر میان‌سرا اشراف دارد که اگرچه سقف جناقی ایوان فرو ریخته، اما هنوز پرشکوه و زیبا است. بر دو سوی رواق‌ها شالوده استوانه‌ای دو مناره استقرار یافته، در حالی‌که قسمت بالایی مناره‌ها مقطع هشت ضلعی داشته است.
در میانه هر یک از مناره‌ها پلکان مارپیچی ساخته شده تا ارتباط طبقه فوقانی رواق‌ها و مأذنه مناره‌ها را با کف رواق‌ها امکان‌پذیر سازد. پوشش رواق‌ها با استقرار چهار چشمه طاق بر فراز ستون‌ها و جرزهای طرفین اجرا شده است.
شالوده دیوارها و مناره‌ها سنگ‌های لاسه دم‌دار و فراز دیوارها آجر با ملات گچ و ماسه است. نمای بیرونی رواق‌ها، بدنه‌ها و انتهای ایوان به‌صورت دو طبقه نمایانده شده و بر فراز بدنه‌ها درگاهی‌هایی با طاق جناقی باز شده و دو غرفه محرابی شکل به زیبایی و تناسب بر روی هم تعبیه شده است.
در این مسجد سه اتاق مربع گنبد‌دار در انتهای ایوان ایجاد شده که شاید معمار خواسته است مجاورت چهارطاقی و ایوان را در کنار هم یادآور شود.
در مسجد جامع افین به جنبه زیبایی آن توجه زیادی شده است و علاوه بر ساختار متوازن مسجد و قاب‌بندی‌های موزون سعی شده است که با اجرای تزئینات گچی و رعایت تقارن جلوه مطلوبی به منظر بنا داده شود.
تزئینات گچی به فرم‌ها و شکل‌های گوناگون، در نقاط مختلف اجرا شده است. گاه کتیبه ثلث بر دیوارها و فراز محراب نگاشته شده که در پایان یکی از آن‌ها «عمل استاد فخرالدین قاینی» باقی مانده و گاه به نقوش هندسی، زیر طاق‌ها را آراسته و گاه اسلیمی‌ها و گل و برگ‌های زیبا فراز محراب را آراسته‌اند و گاه فضاهای خالی محرابی شکل بر ایوان ایجاد کرده و گاه در هیئت ستاره، شمسه و اشکال هندسی بر زیر سقف اطاق میانی پشت ایوان نقش بسته است. نقش‌هایی که بناهای کهن‌تر از آن را نیز آراسته‌اند.
از موارد جالب توجه این مسجد منبر آجری آن در انتهای ایوان قبله است که گویا تزئیناتی داشته و در حدود ۱۰۰ سال پیش که مسجد بر اثر زلزله‌ای آسیب دیده، آجرهای فرو ریخته از محل برده شده و تزئینات منبر هم از بین رفته است.
مسجد جامع افین در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۷۷ به شماره ۲۱۸۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
درباره نویسنده
نویسنده