نگاهی به مساجد تاریخی خراسان جنوبی

مساجد ایرانی تنها نماد عبادت و مذهب نیستند. بلکه این مساجد نشان‌دهنده هنر، معماری و ذوق ایرانی نیز هستند و می‌توان ردپایی از دوره‌های مختلف تاریخ را در آن مشاهده کرد. بازی نور، تریکب رنگ‌ها، معماری منحصر به فرد ستون‌ها و سقف‌های این مساجد همگی ذوق و دانش ایرانی در هنر و معماری را نشان می‌دهند.

این مساجد در گذشته علاوه بر محلی برای عبادت مردم، به عنوان مکانی برای بحث و گفتگو نیز بوده‌اند. همین ویژگی باعث شده است تا مساجد ایرانی به عنوان نمادی از اتحاد و همراهی مردم ایران شناخته شوند. مساجد تاریخی خراسان جنوبی نیز جزء هویت‌های مهم و اصلی این سرزمین هستند و بسیاری از آنها قابلیت جذب گردشگر را دارند و از این میان، ۶۰ مسجد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند.

مساجد قدیمی و تاریخی استان در دل خود پیشینه‌ای دارند، از همان در ورودی تا گنبد و مناره و شبستان به راحتی می‌توان گذر تاریخ و هنری را که معماران در آن به خرج داده‌اند و متولیان از آن حفاظت کردند، به روشنی دید و البته تحسین کرد. مساجدی که حال‌ و هوای نماز خواندن در آنها و تماشای معماری خاص از  سردر و حوضچه‌های کاشی‌کاری و سنگ‌فرش و دیواره‌های آجرکاری تا جلوه‌گری بنای معماری گنبد و منار و گلدسته آن در میان تلالو آفتاب ظهر هیچ‌گاه از خاطر یک نمازگزار و بیننده نخواهد رفت.

یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این مساجد، حس و حال معنوی و صمیمیتی است که این مکان‌های مقدس به بازدیدکنندگان القا می‌کند. اگر شما هم دوست دارید در بهار طبیعت و معنویت این حس معنوی را تجربه کنید، پیشنهاد می‌کنیم فرصت تماشای سیاحتی و زیارتی این مساجد در ماه مهمانی خدا را از دست ندهید.

مسجد جامع هندوالان، روایتگر تاریخی شکوهمند

مسجدی متعلق به عهد تیموری در شهر درمیان، واقع در استان خراسان جنوبی وجود دارد که با شکوه‌ترین اثر تاریخی این شهر به شمار می‌رود. عناصر شگفت‌انگیز معماری را بر روی این بنا مشاهده می‌کنید. این مسجد باشکوه دارای تزئینات زیبا و با ارزشی است و همین امر سبب برتری این مسجد در میان سایر مساجد شهرستان درمیان شده است.

روستای هندوالان را در گذشته هرندووا می خواندند. عظمت این روستا سبب شد که به نام هند کوچک نیز معروف شود. مسجد جامع هندوالان در زمان شاهرخ تیموری ساخته شده است که حدوداً مصادف با سال ۸۰۵ هجری – قمری است. اکنون این مسجد در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. این مسجد، درون روستای هندوالان است که از قدیمی ترین روستای شهرستان درمیان به شمار می رود. اهالی روستای هندولان قدمت مسجد را هزار سال رقم می‌زنند و معتقدند که این بنای تاریخی به وسیله سیف الله، ساخته شده است.

مسجد جامع هندوالان از یک سر در ورودی، شبستانی دارای ستون، صحن گنبدخانه و محراب تشکیل شده است. گنبد به زیبایی بر روی یک بنای چهارگوش ساخته شده است. شیوه آجرچینی در گنبدهای مسجد بسیار چشم‌نواز و خیره‌کننده است. کتیبه‌هایی به خط کوفی در این مسجد وجود دارند که متعلق به دوران پنجم و ششم هجری هستند. در دوره‌های بعد این مسجد مورد بازسازی قرار گرفته است.

این روستا چندین مرتبه مورد طغیان سیل قرار گرفت ولی خوشبختانه بنای مسجد جامع آن هنوز باقی مانده است. از نظر امکانات گردشگری، در این مسجد آب و برق و همچنین سرویس بهداشتی و نمازخانه وجود دارد. این مسجد در حال حاضر فعال است و یکی از مکان‌های مذهبی مردم روستای هندوالان به شمار می‌رود. هر روز نماز جماعت در این مسجد برگزار می‌شود. برای بازدید از مسجد جامع هندولان باید به مرکز استان خراسان جنوبی، بیرجند بروید. در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی این شهر روستای هندولان قرار دارد. از اسدیه که مرکز شهرستان درمیان است تا این مسجد ۱۵ کیلومتر راه وجود دارد.

مسجدی با سابقه ۷۰۰ ساله در بیرجند

مسجد عاشورا در بخش مرکزی با بافت قدیم شهر بیرجند در محله چهار درخت و در یکی از معابر منتهی به خیابان اسدی در مجاورت مسجد چهار درخت و مقابل مدرسه معصومیه قرار دارد که در حال حاضر علاوه بر محل دار الشفاء خیریه حضرت فاطمه الزهرا (س) و حسینیه فاطمیه، مکانی برای تجمع هیئت‌ها در شب عاشورا نیز است. طبق اظهارات اعضا هیئت امنا قدمت بنا حدوداً مربوط به ۷۰۰ سال پیش است و در گذشته هم‌زمان با آغاز ماه محرم عده‌ای از سادات به این مکان می‌آمده و در این محل مراسم علم بندان را برگزار می‌کرده‌اند.

از سال ۱۳۳۵ یعنی تاریخ تأسیس هیئت فاطمیه که در ابتدا با نام هیئت حسینی (ابوالفضلی) خوانده می‌شده تاکنون، از این مکان به عنوان محل تجمعات و برگزاری مراسم سوگواری و عزاداری استفاده می‌شده است. مسیر ورود به مسجد هم از طریق صحن و هم از طریق حسینیه جنب آن امکان‌پذیر است که مسجد در قسمت صحن دارای ورودی ایوان مانندی با نمای سنگ مرمر و قوس کنگره‌دار به صورت معماری بناهای جدید است.

در قسمت سردر آن تمثالی بزرگ از قرآن مجید است و دارای درب‌های آهنی مستحکم و نمایی کاملاً تازه ساز و جدید می‌باشد. فضای داخلی مسجد با مساحتی کمتر از ۲۵۰ متر مربع زیربنا از یک سری فضاهای پیوسته تشکیل یافته است که از ویژگی‌های بارز آن می‌توان به دیوارهای قطور که از خصوصیات شاخص بناهای منطقه است اشاره کرد که بر روی آنها طاق‌هایی از نوع جناغی و تیز متوسط ساخته شده است.

مسجد جامع علوی، آرامگاه مردی از سلسله سادات

مسجد جامع علوی از بناهای قدیمی شهرستان بیرجند است. این مسجد توسط آیت‌الله حاج سیدکاظم حائری بنا شد. این روحانی بلند مرتبه در اوایل ورودش مسجد جامع چهار درخت را برای نماز اختیار کرد و تعمیراتی نیز در این مسجد انجام داد. بدون شک یکی از انگیزه‌های اصلی ساخت مسجد علوی خدمت به مردم بود. بی بی معصومه حائری، دختر آیت الله حائری نیز در مورد انگیزه ساخت مسجد می‌گوید که پدر در سفرشان به مکه، چشمشان به مسجدی می‌افتد که بر سر در آن نوشته شده بود مسجد اموی و ایشان بعدها تعریف کردند که از همان زمان قصد و نیت خود را بر این قرار دادم که خداوند توفیقی دهد تا مسجدی بسازم و آن را مسجد علوی نامگذاری کنم.

مسجدی با دو قبله در شهر قاین

مسجد جامع قائن خراسان‌جنوبی با قدمت ۱۱۰۰ ساله به‌عنوان بلندترین عمارت قائن و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی – اسلامی شناخته می‌شود. در مورد تاریخ احداث اولیه مسجد، نظرات مختلفی است به‌طوری‌که برخی معتقدند این مسجد بر روی بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شده است و برخی همانند ناصر خسرو زمان احداث آن را اوایل قرن پنجم هجری ذکر کرده‌‌اند.

ناصر خسرو قبادیانی در اواسط قرن پنجم هجری از این شهر دیدن کرده و آن را چنین توصیف کرده‌است: «قائن شهری بزرگ و حصین است گرد شهر خندقی دارد و مسجد آدینه به شهر اندر است و آنجا که مقصوره است تاقی عظیم و بزرگ چنان‌که در خراسان از آن بزرگتر ندیدیم و آن تاق نه در خور مسجداست و عمارت همه شهر به گنبد است». البته با توجه به زلزله‌خیزی قائن، احتمالاً این مسجد در دوره‌هایی تخریب و مجدداً مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

به استناد کتیبه موجود در ایوان مسجد جامع، این بنا در سال ۷۹۶ هـ. ق به دستور امیر جمشید قارنی بازسازی و تغییرکاربری داده شده‌است؛ اصل بنا در سال های ۶۶۰ تا ۶۷۰ هجری قمری بنا نهاده شده و گویا در ابتدا مرکز حکومتی بوده به همین دلیل مسجد رو به قبله نمی باشد، بنابراین با استناد به کتاب «آثار و ابنیه تاریخی خراسان جنوبی»، مسجد جامع قائن از آثار ساخته شده در دوره ایلخانی می‌باشد. در یکی از کتیبه‌های ایوان بسال ۷۹۶ هجری قمری نوشته شده :این بنا به فرمان جمشید قارن از خاندان معروف قارن که در دوره امیر تیمور جهانگشا حاکم قائن و مدتی حاکم ساری و دامغان بود تعمیر و مرمت شد.

لوحی با خط رقاع در داخل رواق پنجم در ضلع شمالی حیاط مسجد می‌باشد و تاریخ آن اول رجب سال ۹۲۱ است. مضمون کلی آن مربوط به زمان فرمانروایی امیر سلطانی است که در (۹۱۹–۹۲۱) هجری از سوی شاه اسماعیل صفوی در قائن به این مقام منصوب شد. سنگ لوحی در سمت راست ورودی ایوان مسجد به ابعاد ۱۲۰×۵۰ سانتی‌متر و با خط بسیار زیبای رقاع وجود دارد که نوشته: شاه سلیمان صفوی امر به بازسازی مسجد داد بتاریخ ۱۰۸۰ هجری قمری کرده‌ است.

در کاوش‌های شبستان شمالی به سال ۱۳۵۴ستونهای سنگی با درازا و پهنای یک متر در یک متر از سنگ و لاشه و ملات و ساروج کشف شده که پایه‌های کنونی بر روی آن‌ها بنا گردیده وجود یک ستون چهار قلو در شبستان مشابه ستونهای مسجد جامع اصفهان قدمتی از دوره سلجوقی را نشان می‌دهد که احتمالاً در دوره تیموری تجدید بنا گردیده است. این مسجد بنایی بسیار قدیمی و باشکوه است که مساحت مسجد ۱۴۷۰ متر و زیربنای ان ۱۰۵۰ مترمربع می‌باشد.

ایوان اصلی آن که از شاهکارهای معماری اسلامی است دارای ۱۸ متر ارتفاع ۱۱ متر عرض و ۲۲ متر طول است. حیاط مسجد محوطه‌ای به درازای ۳۳ و پهنای ۲۸ متر است، در اطراف حیاط حجره‌هایی به عمق دو متر قرار دارد، از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهرشاد ساخته شده است. قبلاً دو مناره در دو سمت ایوان به ارتفاع ۵ متر داشته که باعث زیبایی بیشتر مسجد می‌شد و تا قبل از ویرانی صدای مؤذن از آن بلند بود.

سقف ایوان چهار طاق و سه گنبد دارد که به طرز زیبایی رنگ آمیزی و تزیین شده و معرق کاری‌هایش بسیار ظریف و زیباست. نقاشی‌های ایوان به شیوه اصفهانی بوده و در دوره صفویان انجام شده و در زمان‌های بعد روی آن‌ها را رنگ زده‌اند. دو شبستان در دو سمت ایوان علاوه بر این که در فصل زمستان استفاده خوبی دارند برای جلوگیری از رانش دیوارهای اطراف ایوان تأثیر بسزایی دارند.

این مسجد دو قبله متفاوت دارد. که یکی به سمت بیت‌المقدس و دیگری به سمت کعبه ساخته شده است؛ گرچه این مسجد جزو قدیمی‌ترین مساجد ایرانی می‌باشد ولی محراب‌های آن ربطی به تغییر قبله از مسجد الاقصی به مکه ندارد؛ احتمالاً یا ناشی از اختلاف اهل سنت و تشیع در محاسبات قبله یابی بوده یا محراب انتهایی ایوان یک نیایشگاه می‌باشد. ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی در میان صحن مسجد برای تعیین ظهر شرعی قائن ساخته شده، دو در مسجد یکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال یعنی محل بازار فعلی، باز می‌شود.

در سمت راست ورودی ایوان مسجد لوح بزرگی به صورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده و تاریخ آن محرم‌الحرام سال ۱۰۴۶هجری قمری است. بسیاری معتقدند از قلعه‌ کوه قائن تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیرزمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده است؛ احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفر آباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه «معبرش» مجزا می‌شود. این بنا در سال ۱۳۱۶ به شماره ۲۹۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت و مرمت میراث فرهنگی قرار دارد.

مسجد جامع افین شاهکار معماری سلجوقیان

مسجد جامع افین یادگاری برجای مانده از دوره سلجوقیه، علاوه بر روحانیت معنوی، دارای زیبایی بی‌نظیر است و همچون نگینی در بین آثار تاریخی ،مذهبی شهرستان زیرکوه می‌درخشد. مسجد جامع افین که در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده است، بنای ماندگار با طراحی و معماری بسیار زیبا یادگار دوران سلجوقی است بنای فعلی مسجد به صورت خرابه‌ای درآمده که دیواره‌ها به همراه گلدسته‌های اطراف ایوان باقی مانده است و هر آن چه مانده گویای معماری دوره سلجوقی می‌باشد که در دوره‌های بعدی الحاقاتی به آن افزوده یا بخش‌هایی از آن مرمت و بازسازی شده است.

مسجد جامع افین همانند مسجد جامع قاینات دارای یک ایوان اصلی و بزرگ در وسط و دو شبستان در اطراف ایوان است، طول گلدسته‌ها ۱۵ متر است که در حال حاضر ۱۲ متر آن باقی مانده است و از میان گلدسته‌ها راهرو پله‌ای شکلی وجود دارد که می‌توان به طبقات بالایی مسجد رفت. نمازخانه و محل عبادت خواهران و برادران جدا از هم بوده و تعداد ۱۵رواق در اطراف صحن قرار داشته است.

منبر این مسجد ساخته شده از سنگ و گل است و بر روی آن گچ‌کاری و همچنین آیات قرآنی نقش بسته است. مسجد جامع افین در بخش میانی و در قسمت میانی روستا واقع شده است و به عنوان یک جاذبه بی‌نظیر تاریخی می‌تواند میزبان علاقه مندان به تاریخ و تمدن ایران زمین باشد.

مسجد عاشوراخانه نهبندان

این بنا در فاصله کمی از قلعه تاریخی نهبندان قرار دارد و شامل یک شبستان ستون دار با چهار ستون قطور چهار ضلعی می‌باشد که در ضلع شمالی با برداشتن دیوار، شبستان را توسعه داده و دو ستون دیگر بر آن افزوده اند. پوشش شبستان این مسجد که در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفته، به صورت گنبدی و چهار ترک است که بر روی یکی از ستونها کتیبه‌هایی به انواع خطوط نستعلیق و شکسته نستعلیق دیده می‌شود.

برخی از این کتیبه‌ها دارای تاریخ هستند که قدیمی‌ترین این کتیبه ها دارای تاریخ ۱۳۱۵ است با توجه به سنک لوحی که در دیوار مسجد کار گذاشته شده و دارای تاریخ ۹۹۷ است می توان زمان ساخت مسجد را به دوره صفویه نسبت داد.

مسجد جامع سرایان

مسجد جامع سرایان نیز تجلی‌گاه اعتقادات معنوی مردم آنجاست و شامل دو بخش شبستان زمستانی و شبستان تابستانی است. شبستان زمستانی سر پوشیده و دارای رواق‌هایی است که ستون‌های مستحکمی آن را بر پا داشته‌اند این قسمت بر اثر زلزله و به مرور زمان تخریب شده که در این اواخر به همت اهالی سرایان مرمت و بازسازی شده است.

شبستان تابستانی این مسجد دارای ایوانی بلند است که گچبری‌های زیبایی دارد و دارای محراب گچ‌بری شده‌ زیبایی است که سوره مبارکه حمد را پیرامون خود به طرز زیبایی دارد. علاوه بر صحن و ایوان دو رواق کناری را نیز در دو طرف ایوان به سبک مساجد صفوی دارد. از آنجایی که این بنا معماری خاص به خود را دارد و از پیشینه ای غنی را با خود به دوش می کشد در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۸۷۳۴ در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد درخش

به استناد کتیبه موجود، بنیان اولیه مسجد درخش به سال ۹۸۱ هجری قمری مربوط می‌شود و بانی آن عمیدالملک محمد درخشی بوده است. به‌طور کلی فضاهای احداث شده در این مسجد شامل ایوان اصلی، شبستان و یک اتاق وسیع در جنب شبستان است. مهمترین عناصر تزئینی به کار رفته در این اثر تاریخی سقف محراب و تزئینات گچی چلیپایی در قسمت فوقانی آن، طاق‌نماهای بخش بالای محراب با طاقچه‌های کوتاه و تزئینات مقرنس و کاربندی در گوشه‌ها است.

همچنین تقارن موجود در اجزا و عناصر معماری به کار رفته در شبستان بر زیبایی این اثر افزوده است. اتاق وسیع موجود در شرق شبستان با استفاده از یک ستون قطور و به روش تاق و تویزه پوشیده شده و در این فضا طاقچه‌های کوچک و بزرگ در بدنه دیوار دیده می‌شود. این مساجد تنها بخشی از مساجد قدیمی و تاریخی خراسان‌ جنوبی است که نشان از قدمت فرهنگ و تمدن در دیار خاوران است و از فرصت گران‌بهای وجود این مساجد تاریخی می‌توان برای رونق گردشگری نیز بهره برد.

شبستان

درباره نویسنده