یکی از ویژگی‌های مهم بافت تاریخی شهر و به‌ویژه خانه‌های تاریخی این بوده که هویت، فرهنگ و تعاملات اجتماعی گذشته جامعه را به نمایش می‌گذارد و نقش مهمی در هویت‌بخشی به ساکنان شهر و محله می‌دهد.

معماری اصیل و بومی ایرانی اسلامی به همراه حفظ حریم برای آرامش خانواده از خصوصیات خانه‌های تاریخی است که در سبک جدید شهرسازی و معماری کمتر اثری از آن‌همه دقت نظر، زیبایی و مطابقت با روح و فطرت بشر دیده می‌شود.

به گفته کارشناسان و ناظران یکی از مهم‌ترین عوامل در جذب گردشگر در دنیای امروز وجود بناهای تاریخی و شاخص معماری است که در شهر قم به دلیل تمدن ۷ هزار ساله و اهمیت مذهبی آن از همان صدر اسلام وجود این قبیل بناها و مواریث کم نیست که دراین‌بین خانه‌های تاریخی یکی از جذاب‌ترین بناهای معماری این شهر می‌باشد.

نقش خانه‌های تاریخی در کنار هویت‌بخشی نسبت به فرهنگ اصیل مردم شهر، در اقتصاد و رونق گردشگری نیز نقش مهمی دارد، هرچند تاکنون آن‌چنان‌که شایسته است در معرفی و جذب گردشگر به این مواریث تاریخی و هویت‌بخش توجه درخوری نشده است.

شناسایی و معرفی فرصت‌های گردشگری شهری یکی از جنبه‌های مهم و اولویت‌های کاری شهرداری و سازمان فرهنگی هنری شهرداری قم است که در قالب آن تلاش می‌شود تا بخشی از ظرفیت‌های عظیم و دست‌نخورده جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی شهر مقدس قم به مخاطبان معرفی شود و مقداری از مهجوریت و گمنامی آن‌ها در نزد عموم مردم کاسته شود.

خانه تاریخی زند

خانه تاریخی حاج علی‌خان زند و حاج قلی خان زند (دو برادر) با قدمتی مربوط به دوره قاجاریه در محله چهارمردان قم واقع‌شده است. این دو خانه در سال ۱۳۸۰ به یکدیگر مرتبط شدند و خانه زند درحال حاضر به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داده است .

این موزه تنها موزه مردم‌شناسی قم است که به سبک زندگی مردم در دوره‌‌‌‌های گذشته ازجمله قاجار می‌پردازد و مجموعه‌ای از اسباب، اشیا و لوازم زندگی، ابزار کار، لوازم کشاورزی و صنعتی، پوشاک و شیوه چینش اشیا در منازل قدیمی قم در این موزه به نمایش درآمده است.

همچنین تصاویری از قم قدیم و آثاری ازجمله سفال‌‌‌‌‌های سلجوقی متعلق به ۸۰۰ سال قبل، «منبر» مربوط به ۶۰۰ سال قبل از روستای وشنوه، درب‌‌‌‌های تاریخی، ظروف تزیینی، تپانچه، مرکب و دوات مربوط به دوره قاجار در این موزه موجود است.

قدیمی‌ترین وسایل در این نمایشگاه عبارت از پیکره‌ای به شکل گاو از جنس خمیر شیشه مربوط به قرن پنجم و ششم هجری و تبرهایی از جنس برنز مربوط به هزاره اول و دوم پیش از میلاد هستند.

این بنا با توجه به شرایط کویری ساخته‌شده است؛ مانند طراحی بادگیرها برای تنظیم دما در طول فصول مختلف سال، مصالح به‌کاررفته برای ساخت این بنا شامل سنگ، خشت، چوب، آجر و گچ است که شاخصه معماری عصر قاجار است.

ورودی بنا شامل سر در کوتاه با نمای روکار آجری و بندکشی است که در قسمت پیشانی، اشکال هندسی و تزیینات نازک‌کاری دارد و از طریق دالانی در جبهه جنوبی به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می‌یابد.

موزه تاریخی زند شامل دو حیاط است که مربوط به خانه برادران زند است و قدمت آن به ۱۳۰ سال قبل یعنی اواخر دوره قاجار بازمی‌گردد؛ خانه زند ۶۰۰ مترمربع مساحت دارد و دارای ۱۴ اتاق، ۳۶ درب و پنجره چوبی از جنس گردو و ون و ۱۴ ستون سنگی است.

این عمارت شامل سه بخش است که شاه‌نشین تابستانی با بادگیر منفرد که به زیرزمین راه دارد و در جبهه شرقی واقع است، شاه‌نشین زمستانی که فضای بیشتری را در بر می‌گیرد و در جبهه شمال واقع‌شده و بخش سوم، مخصوص خدمه که در جبهه غربی جای دارد.

از دیگر ویژگی‌‌‌‌های خاص و منحصربه‌فرد این ساختمان وجود ستون‌هایی است که هیچ‌کدام ازنظر طرح با دیگری یکی نیست. این ایده در حاشیه کویر ویژه این شهر و این خانه است که احتمالاً معمار و سازنده این بنا خواسته هنر خود را به رخ دیگر معماران بکشد.

خانه بروجردی

خانه آیت‌الله بروجردی به‌عنوان یکی از آثار تاریخی در شهر قم نماد زیبایی معماری اسلامی بوده که ازلحاظ تاریخی نیز حائز اهمیت است. منزل آن مرحوم در بافت قدیم شهر در خیابان آیت‌الله طالقانی (آذر) واقع‌شده است.

این خانه علی‌رغم اهمیت معنوی و روحانی آن دارای ارزش تاریخی و دارای ویژگی‌های معماری اسلامی و ایرانی است و از بناهای تاریخی و مهم شهر قم شمرده می‌شود.

بیت آیت‌الله‌العظمی بروجردی(ره) با ده‌ها سال سابقه به‌عنوان یکی از کانون‌های توجه شیعه، هزاران خاطره تلخ و شیرین را در حافظه تاریخی خود ثبت کرده است.

این بیت تاریخی با زیبایی خیره‌کننده‌اش یکی از آثار با ارزش معماری و مجموعه‌ای بی‌نظیر از ظرایف و ریزه‌کاری‌هاست، ستون‌ها، درب‌ها و پنجره‌ها، گچ‌بری‌های ظریف و هنرمندانه‌اش، نشان از تلاش و همت فرزندان این سرزمین هنرپرور دارد.

معمار و کارگرانش، خشت‌های خانه را با ذکر صلوات و لااله‌الاالله بر هم نهادند و ستون‌هایش را با ختم سوره مبارکه حمد و توسل به ذوات مقدسه معصومین بر پا کردند.

کتیبه کاشی‌کاری منصوب در سردر ورودی این خانه ، متعلق به سال ۱۳۱۲ هجری قمری است، ورودی بنا شامل سردری کوتاه با کتیبه کاشی‌کاری می‌باشد که از طریق پاگرد چهارضلعی (اصطلاحاً هشتی و دالان جبه شرقی به حیاط مرکزی ) ارتباط می‌یابد.

این بنا برای شخصی به نام مرحوم سید علی‌اکبر بلورفروش تاجر معروف قمی به سال ۱۳۱۲ ه.ق ساخته‌شده است و بعد از آمدن حاج عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه به قم، ایشان بیش از هفت سال در این منزل اسکان یافتند.

سپس با آمدن حضرت آیت‌الله بروجردی به قم در سال ۱۳۲۴ به مدت ۱۵ سال (تا زمان فوت) در این منزل به‌صورت مستأجر اقامت یافتند تا اینکه در سال ۱۳۳۹ هجری قمری حاج مهدی صبوحی بانی مسجد مهدیه و بیمارستان مهدیه تهران این منزل را از آقای بلورفروش برای مرحوم بروجردی خریداری کرد.

این بنا متشکل از دو بخش بیرونی و اندرونی، درمجموع دارای هفت اتاق است که دو اتاق آن نسبتاً بزرگ و مابقی کوچک‌تر هستند.

ستون‌ها و سرستون‌ها به همراه ایوان‌های بخش اندرونی و بیرونی بنا از قسمت‌های دارای اهمیت این منزل است و مصالح بکار رفته در ساخت بنا شامل خشت، آجر و سنگ و اندود گچ می‌باشد.

در این بنا از نمادهای اسلامی استفاده‌شده و با توجه به قداست ۱۴ معصوم(ع)، ابعاد خانه را ۱۴ متر در ۱۴ متر قرار داده و ۱۴ ستون و ۱۴ درب و ۱۴ پنجره در این بنا به‌کاربرده شده است.

این بیت شریف از آن روز تا به امروز که نزدیک به ۱۵۰ سال از عمرش می‌گذرد، همواره محفلی شکوهمند برای تعظیم شعائر اسلامی و خصوصاً سوگواری شهادت ائمه اطهار(ع) بوده است.

خانه یزدان پناه

خانه تاریخی یزدان پناه با معماری زیبا و برجسته ایرانی در محله قدیمی باغ پنبه و در نزدیکی بازار قدیمی قم واقع‌شده است و قدمتی مربوط به اواخر دوره قاجار دارد. این بنای تاریخی به مساحت ۸۸۴ متر و ۹۲۸ متر زیربنا است و در ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۱۵۱ در آثار ملی ثبت‌شده است.

در حال حاضر خانه تاریخی یزدان پناه محل رستورانی است که به شیوه کاملاً سنتی در این خانه استقراریافته است و تا ۱۲۰ نفر ظرفیت پذیرایی از مهمانان را دارد. در این رستوران انواع غذا‌‌‌‌های سنتی ایرانی و نوشیدنی‌‌‌‌های ایرانی سرو می‌شود.

عمارت یزدان پناه دارای ورودی بسیار زیبایی است که شامل سردری بلند با طاق شلجمی آجری چهار ترک با چهار ستون سنگی مدور با سرستون و پایه ستون‌‌‌‌های حجاری‌شده و لب چینی هره سردر با کاشی‌‌‌‌های کنگره‌ای و آجربری است که از طریق پاگرد و دالان جبهه شمال شرقی به ایوان شمالی و سپس به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می‌یابد. دیوار‌‌‌‌های بیرونی این بنا کاه‌گلی بوده و فقط سردر بنا بوده که مجلل ساخته می‌شده است.

بعد از سردر وارد هشتی یا کرباس می‌شوید. این فضا و راهرو‌‌‌‌های پیچ‌درپیچ منتهی به حیاط‌‌‌‌‌های اندرونی و بیرونی به‌گونه‌ای می‌باشند که مانع دید افراد غریبه به خانواده می‌شده است.

در حال حاضر این عمارت درمجموع دارای هفت اتاق، سه زیرزمین و یک بادگیر و آب‌انبار است. اتاق‌ها در خانه یزدان پناه هر یک به‌نوبه خود مستقل و جداگانه هستند، اما میان آن‌ها در چوبی کار گذاشته‌شده تا در صورت نیاز به‌صورت موقت فضای بزرگ‌تری ایجاد شود. در این خانه مانند دیگر خانه‌‌‌‌‌های اقلیم گرم و خشک اتاق‌ها گرداگرد حیاط به‌صورت تو درتو قرار گرفته‌اند و این خاصیت انعطاف‌پذیر باعث شده که تمام اتاق‌ها با درب‌هایی به یکدیگر راه یابند و این امر موجب می‌شود اتاق‌ها با یکدیگر در تبادل دمایی بیشتری باشند. همچنین به گفته اهالی محله، در زمان حضور مهمانان یا گرفتن مراسم‌‌‌‌‌های عبادی، جشن‌ها و مهمانی‌ها به‌وسیله این در‌ها اتاق‌ها را به یکدیگر متصل می‌کردند.

عمارت یزدان پناه همانند بسیاری از خانه‌‌‌‌‌های ایرانی چهار فصل است. حیاط یا میانسرا، در تمام سال محیط بهداشتی مطبوعی را که از گردش آفتاب و نورخورشید حاصل می‌شود را فراهم می‌کند. اتاق‌‌‌‌های ضلع شمالی برای فصول سرد طراحی‌شده و زمستان نشین هستند. این اتاق‌ها ارتفاع کمتری داشته و پنجره‌‌‌‌های بزرگ دارند. اتاق‌‌‌‌های ضلع شمالی هم با ارتفاع بیشتر و با یک پنجره روی سقف ساخته‌شده‌اند و برای فصول گرم سال مناسب هستند.

همچنین برای خنک‌سازی محوطه خانه از بادگیرها و آب‌انبارها استفاده‌شده است که این آب‌انبارها به‌صورت مستقیم به‌وسیله قنات‌هایی که حفرشده بوده پر می‌شدند.

خانه شاکری

خانه شاکری منسوب به دوره قاجار است و در بافت قدیمی قم و در قسمت جنوبی خیابان آیت‌الله طالقانی رو به روی بازار قدیمی در کوی حاج عسگر خان قرار دارد. این خانه به وسعت ۶۰۰ مترمربع است.

این بنا در تقاطع دو گذر قدیمی قرار گرفته و سردرب ورودی اصلی آن در نبش تقاطع است. بافت سنتی اطراف بنا تا حدود زیادی از ساخت‌وسازهای جدید محفوظ مانده و وجود تعدادی ساختمان با معماری اصیل هنوز در اطراف این خانه مشهود است.

ورودی اصلی بنا به‌صورت دوطبقه بوده و توسط آجرکاری‌ها و ستون‌‌‌‌های سنگی تزئین شده است. همچنین ازاره دو طرف ورودی از سنگ‌‌‌‌های یکپارچه منقوش زیبایی استفاده‌شده است.

پس از ورود، فضای مستطیل شکلی قرار دارد که در واقع هشتی ورودی و فضای تقسیم روابط بنا است. از این فضا وارد حیاط ساختمان می‌شویم.

خانه شاکری کاربرد مسکونی داشته که از خصوصیات بارز آن زیبایی فرم‌ها و تزئینات معماری آن است. در این بنا آجر به‌عنوان مصالح اصلی ساخت استفاده‌شده است. خانه شاکری دارای تزئینات آجری، تزئینات گچی و گچ‌بری‌های هندسی، گیاهی و اسلامی و…، تزئینات کاشی‌کاری، تزئینات سنگی در سرستون‌ها و پا ستون‌ها است.

سه گروه اتاق در این ساختمان وجود دارد : ۱.اتاق‌‌‌‌های شمال غربی که مرتفع‌ترین اتاق‌ها هستند. شامل دو فضای سردری و دارای زیرزمین می‌باشند. ۲.اتاق‌‌‌‌های شمال شرقی که جزو قدیمی‌ترین اتاق‌ها هستند. ۳.اتاق‌‌‌‌های جنوب غربی دارای زیرزمین‌هایی با ستون‌‌‌‌های سنگی و قوس‌‌‌‌های زیبا است و سبک تزئینات نشان می‌دهد که در دوره‌‌‌‌های متأخرتری نسبت به بقیه اتاق‌ها ساخته‌شده است و ازنظر تاریخی و معماری دارای اهمیت بسیاری است.

اخیراً خانه شاکری مورد مرمت اضطراری سازمان میراث فرهنگی قرار گرفته است. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۵۶۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

خانه حائری

منزل آیت‌الله حائری یزدی (۱۲۳۸ ه.خ – ۱۳۱۵ ه.خ) یکی از بنیان‌گذاران حوزه علمیه قم در بافت قدیمی شهر قم و خیابان آذر واقع‌شده است. خانه آیت‌الله حائری در نزدیکی خانه آیت‌الله بروجردی قرار دارد و منازل آیات عظام دیگری هم در این منطقه قرار دارد.

با توجه به فرم ساختمانی، مصالح بکار رفته و کسب اطلاع از تولیت آن بنای ساختمان متعلق به دو نسل پیش و با قدمتی نزدیک به ۱۲۰ سال متعلق به اواخر دوره قاجاریه است.

ورودی بنا شامل سردری کوتاه با طاق قوسی به سبک رومی آجر است که از طریق پاگرد به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می‌یابد. کل مساحت بنا ۴۷۹ مترمربع است که ۳۶۰ متر آن زیربنا است. علاوه بر سرویس‌‌‌‌های بهداشتی خانه درمجموع دارای ۱۰ اتاق که ۵تای آن نسبتاً بزرگ هستند.

یکی از بخش‌‌‌‌های مهم خانه جبهه شرقی است که با بادگیری منفرد با فضای جانبی و زیرزمین مرتبط است، به‌علاوه اتاق‌‌‌‌های جبهه جنوبی با ستون‌‌‌‌های سنگی شکیل ایوانش، حمام خزانه‌ای زیرزمین و در‌‌‌‌های چوبی مشبک زیرزمین‌ها از قسمت‌‌‌‌های با اهمیت این خانه است.

از شاخص‌ترین بخش‌‌‌‌های این خانه بخش اندرونی است با یک حیاط کوچک و دو اتاق که محل زندگی آیت‌الله حائری بوده و رضاخان پهلوی برای دیدن ایشان به آنجا رفته بود.

طراحی بنا طبیعتاً مسکونی است لیکن با بستن داربست فلزی بر روی فضای حیاط مرکزی جهت انجام مراسم مذهبی (محرم) دارای کاربردی مذهبی بوده اما اخیراً تولیت درصدد تعمیرات اساسی و دادن کاربری مدرسه به آن است.

این اثر در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۳۷۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

همچنین خانه علامه راد، عمارت قاضی بالا، خانه حاج باقر روحانی، بیت تاریخی امام راحل، خانه ملاصدرا و غیره ظرفیت‌های بی‌نظیری را برای جذب و رونق گردشگری در این شهر به وجود آورده است که معرفی مطلوب‌تر آن‌ها در سطح محلی، ملی و بین‌المللی می‌تواند اثر مستقیمی در بهبود و افزایش ماندگاری گردشگران در شهر قم و آثار مثبت حاصل از این ماندگاری داشته باشد.

برنا