میراث ایلخانی در مشگین‌شهر، بقعه شیخ حیدر و اسرار مدفون

 ایلخانیان سلسله‌ای از تبار مغول بودند و از سال ۶۵۴ تا ۷۵۶ ه‍.ق (۱۲۵۶ تا ۱۳۵۶ میلادی) حدود یک قرن در ایران حکومت کردند ، این سلسله ابتدا بودایی بوده‌اند اما به تدریج به اسلام گرویدند.

به گواهی تاریخ، از تحولات مهم دوره ایلخانان در ایران می‌توان به مسامحه مغول‌ها در خصوص ادیان اشاره کرد که همین مسامحه یا آسان‌گیری این قوم ، زمینه ایجاد ایران شیعی را فراهم کرد.

در کنار آثار میراث فرهنگی ارزشمند مشگین‌شهر، بقعه شیخ حیدر در مرکز این شهرستان در ۹۲ کیلومتری مرکز استان اردبیل از سرمایه‌های میراث فرهنگی است که هم به علت تعلق به دوره ایلخانیان و هم به دلیل انتساب به شخصیتی مذهبی و فرهنگی، مورد استقبال گردشگران داخلی و خارجی است و توجه بازدیدکنندگان را جلب می‌کند.

شیخ حیدر که بود؟

طبق اطلاعات دانشنامه آزاد؛ شیخ حیدر پسر شیخ جنید و خواهرزاده سلطان اوزون حسن آق قویونلو و پدر شاه اسماعیل صفوی بوده و یک ماه پس از وفات پدرش به دنیا آمد و در نزد اوزون حسن تربیت یافت.

آیات کتیبه، سه آیه آخر سوره مبارک فتح است که از بسم‌الله شروع و با صدق‌الله به پایان رسیده و با خط کوفی بنایی نگاشته شده و در نوع خود در جهان کم‌نظیر بوده و نشانه اوج عظمت و شکوفایی هنر معماری ایلخانان است

بعدها به دنبال کشته شدن جهانشاه قراقویونلو به دست اوزون حسن، در حالی که هنوز به ۱۰ سالگی نرسیده بود در (۸۴۸ خورشیدی برابر ۸۷۴ قمری) تحت حمایت اوزون حسن وارد اردبیل شده و به تشویق و تایید اطرافیان به عنوان مرشد کامل و صوفی اعظم، امور بقعه و خانقاه صفوی را تحویل گرفت.

شیخ حیدر از صوفیان بزرگی بوده که در جنگ با شروان رشادت‌‎ها نشان داده و کشته شد ، مریدانش جسد وی را به مشگین‌شهر منتقل کرده و آرامگاهی برای او ساختند تا مامنی برای پیروانش باشد و همین قداست باعث شد برخی مردم تا سال‌‎ها از این مکان به عنوان امام‎زاده یاد کنند.

طبق شهادت تاریخ، شاه‌ اسماعیل صفوی موسس سلسه صفوی بعد از ۲۲ سال از مرگ پدرش شیخ حیدر، جسدش را به اردبیل منتقل و در آرامگاه خانوادگی‌شان کنار جد بزرگش شیخ صفی‌الدین دفن کرد.

رییس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل در این رابطه اظهار کرد: درباره مدفن شیخ حیدر، روایت‌های مختلفی وجود دارد و قریب به یقین محل دفن او باید در اردبیل باشد.

ویژگی‌های معماری و ثبت در فهرست آثار تاریخی

رییس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل همچنین در خصوص اهمیت معماری این بنای تاریخی گفت: بقعه یا قلعه شیخ حیدر، معماری شاخص دوره ایلخانی و یکی از آثار مهم این دوره است که در مناطق آذربایجان می‌توان به آن اشاره کرد و در دوره‌های قاجاریه و صفویه و پس از آن نیز مرمت شد و از سال ۸۰ به بعد نیز همه ساله نسبت به مرمت، محوطه‌سازی و مقرنس‌کاری آن اقدام می‌شود.

روح‌الله محمدی به در حال احداث بودن موزه باستان‌شناسی و نمایشگاه صنایع دستی در اطراف بقعه شیخ حیدر اشاره کرد و افزود: به دنبال رواق سازی بقعه، عملیات احداث موزه و نمایشگاه صنایع دستی در محوطه آن همچنان ادامه دارد و بعد از تکمیل، در رونق و افزایش بازدید از بنای مدنظر موثر خواهد بود.

این بنا دارای سقف گنبدی شیروانی است و سقف اصلی بنا از بیرون مدور است اما از داخل دارای دوازده ضلع است و گفته می‌شود این ۱۲ ضلع سمبل ۱۲ امام شیعیان بوده که صفویان به آن‎ها ارادت فراوان داشتند

طبق اعلام اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مشگین‌شهر بازدید از بقعه شیخ حیدر را رایگان است و این بنا هر روز بازدید کننده دارد ، با ۴۰ میلیارد ریال سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در رواق‌های این مجموعه تاریخی بخش‌هایی شامل نگارخانه اسناد تاریخی، سرای شعر و ادب، سفره‌خانه سنتی و کارگاه‌های صنایع دستی و فرشبافی راه‌اندازی شده است.

بقعه شیخ حیدر در ۱۸ تیرماه سال ۱۳۱۱ هجری شمسی با شماره ۱۸۴ جزو آثار ملی به ثبت رسید و بر اساس آخرین مطالعات تاریخی، احداث آن در سال ۷۳۱ هجری قمری و دوره ایلخانی بوده و تزیینات آن در طول دوره صفویه انجام شد.

ساختمان بنا به شکل استوانه و به ارتفاع ۱۸.۵ متر و قطر ۱۰.۹ متر بر روی پی سنگی قرار گرفته و پس از آن دیوار با آجر و ملات گچ و آهک اجرا شده و بقعه شامل ۲ طبقه فوقانی و تحتانی است.

طبقه تحتانی با عنوان سردابه شامل یک قسمت به شکل هشت ضلعی به اضلاع تقریبی ۲ متر و یک قسمت به شکل مستطیل به ابعاد ۱.۲۰ و ۳.۴۰ سانتی متر، مدفن هفت تن از شخصیت‌ها و رجال آن دوره بوده و یکی از قبور که به شیخ حیدر منسوب است در ضلع جنوبی بقعه و مابقی، بی نام و نشان و در قسمت شمالی قبر اصلی قرار گرفته است.

قرائت متن کتیبه بعد از هفت قرن

اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مشگین‌شهر در مرداد ۸۷ اعلام کرد که کارشناسان میراث فرهنگی پس از گذشت هفت قرن موفق به بازخوانی متن کتیبه نقش بسته بر بدنه بنای مقبره شیخ حیدر شدند.

در گذشته تصور می‌شد این کتیبه ترکیبی از اشکال هندسی و اسما جلاله است اما پس از بازخوانی با نرم‌افزارهای رایانه‌ای مشخص شد سه آیه از قرآن مجید بر آن نقش بسته است.

این آیات، سه آیه آخر سوره مبارک فتح است که از بسم‌الله شروع و با صدق‌الله به پایان رسیده و با خط کوفی بنایی نگاشته شده و در نوع خود در جهان کم‌نظیر و نشانه اوج عظمت و شکوفایی هنر معماری ایلخانان است.

بدنه آجری برج از بیرون دارای کاشی‌کاری‌‎های آبی است و هر چند کاشی‎‌کاری‌ها تمام بدنه را نپوشانده و فروریختگی‌هایی دارد اما همچنان زیبایی خود را حفظ کرده و واژه “الله” نقش بسته در این بنا به احتمال قوی الگو گرفته از گنبد الله الله یا همان گنبد شیخ صفی‌الدین اردبیلی در شهر اردبیل است.

این بنا دارای سقف گنبدی شیروانی است و سقف اصلی بنا از بیرون مدور است اما از داخل دارای ۱۲ ضلع است و گفته می‌شود این دوازده ضلع، سمبل دوازده امام شیعیان بوده که صفویان به آن‎ها ارادت فراوان داشتند.

ظرفیت احیا و توسعه گردشگری

آرامگاه شیخ حیدر در بافت مرکزی و قدیمی مشگین‌شهر چشم‌اندازی زیبا دارد و گویا با رواق‌هایی که در گرداگرد آن وجود دارد، روزگاری محل اتراق و استراحت مسافران بود و در سال‌های گذشته نیز فاز اول بخش تجاری بقعه به بهره‌برداری رسید.

در این مجموعه بخش‌های مختلفی از جمله موزه ، واحدهای تجاری ، کتابخانه عمومی ، سالن صنایع دستی و گالری ، مسجد جنت سرا ، پارکینگ و فروشگاه بزرگ زنجیره‌ای در حال احداث و تکمیل است.

فروردین سال ۱۳۹۷ مسئولان محلی برای معرفی بیشتر بقعه شیخ حیدر به مردم و گردشگران جشن سنتی نوروزگاه را در محوطه آن برگزار کردند و به نظر می‌رسد اگر از حیث امکانات خدماتی از زیرساخت‌های لازم و ظرفیت‌های به روز برخوردار باشد در رونق صنعت گردشگری مشکین شهر و حتی استان اردبیل تاثیرگذار خواهد بود.

با توجه به پیشینه مذهبی و فرهنگی استان اردبیل که از دستاوردهای ماندگار و فرهنگی صفویان متاثر است، جا دارد مسئولان محلی و استانی بر بقعه شیخ حیدر مشگین‌شهر و دیگر بقاع و قلاع مذهبی و تاریخی استان اردبیل، توجه بیشتری داشته باشند تا با مرمت، نگهداری و احیای آنها، هم از سرمایه‌های تاریخی استان به شکل بایسته صیانت به عمل آید و هم حضور و بازدید بیشتر علاقه‌مندان به اماکن تاریخی را شاهد باشیم.

شهرستان مشگین‌شهر با ۱۵۵ هزار نفر جمعیت در ۹۰ کیلومتری شمال غربی اردبیل دارای آثار تاریخی همچون قلعه قهقهه ، کاروانسرای قانلی بولاغ، مقبره سیدسلیمان فخرآباد ، کهنه قلعه ، چند حمام قدیمی، آب‌های گرم معدنی شابیل و قینرجه و سایت تاریخی شهر یئری با ده‌ها پیکره سنگی با قدمتی حدود هشت هزار سال است.

ایرنا