میراث‌داری بافت تاریخی اراک ارمغانی برای نسل‌های آینده

اگرچه آثار به دست آمده در جای جای استان مرکزی و اراک بیانگر تمدنی هفت هزار ساله در این خطه است اما، مجموعه بازار تاریخی اراک با مختصات برجسته نمونه‌ای ارزشمند از معماری و هنر و ذکاوت پیشینیان است که با وجود کارنامه ۲۰۰ ساله حرف‌های زیادی برای گفتن دارد و رسالت هر شهروند اراکی این است که با تعهد و حساسیت از آن حراست کرده و میراث‌دار خوبی برای تحویل این داشته فرهنگی به آیندگان باشد.

هوشمندی در طرح ایجاد اراک قدیم یا «سلطان آباد» از نقاط قوت آن است به‌ طوری که این مجموعه شامل بخش‌هایی از جمله ارگ حکومتی، مدارس، تعداد زیادی مسجد، حمام، کوچه، اماکن مسکونی، بازار، برج و بارو بوده و برای مثال رعایت نظم و توازن در شاکله کوچه‌ها و محورهای ارتباطی اصلی و فرعی  آن زبانزد است به‌طوری که تمام کوچه‌ها در بافت قدیم اراک در فواصل معین یکدیگر را قطع کرده و عرض همه آن‌ها ۶ زرع است.

همچنین واحدهای تجاری و صنوف در وسط این مجموعه آن تعبیه شد که برای عموم مردم در دسترس قرار گیرد و بنابر مکتوبات تاریخی دوره قاجار ساخت بافت تاریخی اراک سه سال به طول انجامیده و این شهر در ابعاد  ۸۵۰  در ۶۰۰ متر  از ابتدا با هدف شهرسازی و طبق یک اسلوب منظم هویت خود را یافته است.

بافت اولیه اراک بر اساس آخرین تحولات فنی شهرسازی عصر خود برجسته بوده و سلسله مراتبی بودن بخش خدمات و نیازمندی‌های عمومی، قطعه‌بندی منظم اراضی، بافت شطرنجی‌گونه شهر، تقسیمات محله‌ای و تمایز محله‌ای مناسب و وجود بازار در قسمت میانی شهر از جمله شاخصه‌های بودند که شهرسازان اراک به آن‌ها توجه داشتند و به‌دلیل اینکه شیب شهر از طرف جنوب به شمال است و مظهر تمام قنات‌ها در جنوب بوده، گسترش شهر در ابتدا به طرف جنوب و جنوب غرب بود و بسیاری از تجار و پیشه‌وران، عمارت‌های مجللی را در محله عباس‌آباد بنا کردند.

از جمله علل گسترش نامنظم شهر در سال‌ها بعد، این بود که اکثر باغ‌های شهر به منازل مسکونی تبدیل شد و چون حدود باغ‌ها با جوی‌های آب با مسیرهای غیر مستقیم معین می‌شد، منازل ایجاد شده به پیروی از آن‌ها نامنظم ساخته شدند و دلیل دیگر نامنظم‌بودن خیابان‌ها، نظارت نداشتن بلدیه به ساخت و سازها تا آن زمان بود.

طبق قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۱۶ آبان ۱۳۱۶ خورشیدی)، اراک یکی از ۱۳ شهرستان استان شمال بود و سپس بر اساس قانون تقسیمات کشوری و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۳ بهمن ۱۳۱۶ خورشیدی)، اراک در کنار زنجان جزو استان یکم قرار گرفت.

در سال ۱۳۲۶ خورشیدی همزمان با تشکیل استان مرکزی (به مرکزیت تهران)، شهر اراک نیز یکی از شهرهای این استان شد و در سال ۱۳۶۵ خورشیدی مرکز استان مرکزی از تهران به اراک منتقل شد و یک سال بعد از آن استان تهران از استان مرکزی جدا شد و از آن زمان تاکنون شهر اراک به عنوان مرکز استان مرکزی در تقسیمات کشوری شناخته می‌شود.

اگرچه امروز اراک عنوان کلانشهر و پایتخت صنعت کشور را یدک می‌کشد اما واقعیت آن است که توسعه این شهر در پیرامون هسته اولیه نواقص زیادی دارد و می‌طلبد که کارشناسان امر با نیم نگاهی به الگوی کامل و برجسته بافت تاریخی آن برای ترمیم جراحات و اصلاح نواقص گام‌های اساسی بردارند.

بافت تاریخی اراک از زوایای معماری، فرهنگی، اقتصادی و تجانس و پیوند نیازهای شهری حرف‌های زیادی برای گفتن دارد و سرمایه‌ای گرانبهاست که نباید اجازه داد آسیب ببیند و انتظار می‌رود که مسئولان امر قدر این داشته فرهنگی ناب را بدانند و ضمن بهره‌مندی از آن در رونق گردشگری از زیرکی در معماری آن درس‌آموزی کنند و در حراست بهینه این مجموعه ارزشمند بیش از پیش بکوشند.

حفاظت از بافت تاریخی اراک رسالت شهرداری بافت تاریخی است

شهردار بافت تاریخی اراک گفت: نگهداری و حفاظت از بافت تاریخی این شهر رسالت این نهاد است و در این راستا همه تلاش ها به کار گرفته شده است.

«نگین شاه‌کرمی» افزود: تعامل و ارتباط تنگاتنگ با میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در زمره برنامه‌های مهم است و این امر روز به روز در حال گسترش است.

وی بیان کرد: چندین سال است که طرح جامع مرمت بازار و مجموعه متصل به آن از سوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهیه شده اما هنوز به تصویب نرسیده و انتظار است این طرح که دامنه وسیعی دارد، هرچه سریعتر مصوب شود تا الگویی برای اجرای طرح‌های مرمت باشد.

شهردار بافت تاریخی اراک ادامه داد: مکاتبات لازم با اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هم اکنون در راستای اجرای هر طرح مرمت و به‌دلیل تصویب نشدن این طرح، انجام می‌شود.

شاه‌کرمی اظهار داشت: پارسال ۲۰ میلیارد ریال اعتبار برای رفع نقاط آسیب دیده در سقف بازار تاریخی اراک در نظر گرفته شد و حدود ۹۰ درصد این امر عملیاتی شد و در سال جاری نیز ۴۰ میلیارد ریال برای سنگ فرش گذرهای بازار تاریخی اراک در نظر گرفته شده و این مهم در حال برگزاری مناقصه برای انتخاب پیمانکار است.

وی گفت: پیمانکاران به‌دلیل شرایط اقتصادی و ثبات نداشتن بازار، تمایلی به شرکت در مناقصه‌ها ندارند و این امر خود به یک معضل در اجرای طرح‌های مختلف شده است.

شاه‌کرمی عنوان کرد: شهرداری بافت تاریخی اراک به دنبال تملک املاک قدیمی با ارزش تاریخی است و تاکنون تنها یک ملک را در خیابان شهید بهشتی خریداری کرده و ملکی نیز در کنار این مکان در حال رایزنی برای خرید است.

وی اظهار داشت: منطقه بافت تاریخی اراک از خیابان امام خمینی (ره) تا ادبجو و محور شرقی و غربی از خیابان حاج باشی تا قایم مقام را شامل می‌شود.

شهردار بافت تاریخی اراک افزود: تراکم ساخت و ساز در بافت تاریخی اراک پایین است و همین باعث شده که رغبتی برای نوسازی در این مناطق نباشد اما بحث مرمت و تعمیرات در این مناطق بیشتر مطرح است که این مهم نیز باید با مجوز شهرداری بافت تاریخی و نظر کارشناسی انجام شود.

شاه‌کرمی یادآور شد: پارسال ۲۰ مجوز نوسازی در بافت تاریخی اراک صادر شد و از ابتدای امسال تاکنون نیز هفت مجوز صادر شده است.

بافت تاریخی اراک شناسنامه شهری

سرپرست شهرداری اراک گفت: بافت تاریخی اراک شناسنامه این شهر است و صیانت از آن در زمره ضروری‌ترین کارها است و در سال‌های گذشته خیلی به صیانت از بافت شطرنجی و تاریخی اراک توجه نشده است.

«محمد جعفرپور» افزود: اجرای طرح جامع میدان شهدای اراک امری ضروری است و در راستای آن باید پیاده‌راه سازی مرکز شهر در این منطقه صورت گیرد تا ورود ماشین به این منطقه کاهش یابد.

وی بیان کرد: هویت و شناسنامه شهر اراک، بازار تاریخی است و اجرای طرح جامع میدان شهدا با جدیت در دستور کار است و اگر این طرح عملیاتی شود تا حد زیادی صیانت از این منطقه انجام می‌شود.

سرپرست شهرداری اراک ادامه داد: شهرداری در اجرای برنامه‌های صیانت از بافت تاریخی به تنهایی موفق نیست و رسالت اصلی این امر بر دوش  میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است.

جعفرپور اظهار داشت: طرح جامع میدان شهدا یک طرح پیاده‌راه است که خیابان‌های اطراف بازار را به صورت مبدا و مقصد در بر می‌گیرد تا تردد ماشین در بافت شطرنجی اراک صورت نگیرد.

وی عنوان کرد: بودجه‌ای که امسال برای بافت تاریخی اراک در نظر گرفته شده کم است و نیاز است این بودجه به دلیل اهمیت موضوع اصلاح شود.

سرپرست شهرداری اراک اضافه کرد: ایجاد مجتمع آفتاب در مرکز شهر اراک به عنوان طرح پشتیبان میدان شهدا بوده که درآمدهای حاصل از آن باید در این مسیر هزینه می‌شده اما در چهار سال گذشته به این موضوع توجهی نشده است.

ضرورت اختصاص منابع مالی ویژه برای تملک بافت‌های تاریخی اراک

رئیس شورای اسلامی کلانشهر اراک گفت: اختصاص منابع مالی ویژه برای تملک ملک‌های تاریخی در اراک ضروری است و این مهم باید از سوی دستگاه‌های مختلف و متولی در این امر از جمله میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهرداری بافت تاریخی و بودجه عمرانی دستگاه‌های حاکمیتی اعمال شود.

سید «وحید میرنظامی» افزود: حفظ منابع تاریخی گذشته برعهده همگان است و نیاز است دستگاه‌های مختلف اعتباراتی را به این مهم اختصاص دهند تا از تخریب و نابودی این بافت‌ها جلوگیری شود.

وی بیان کرد: هویت تاریخی شهر اراک به بافت تاریخی آن گره خورده و برای شناسایی فرهنگ یک شهر باید پیشینه آن منطقه شناسایی شود و همه تلاش ها برای حفظ اماکن تاریخی موجود به کار گرفته شود.

رئیس شورای اسلامی کلانشهر اراک ادامه داد: یزد را در دنیا به خانه‌های تاریخی و معماری خاص خود، ابیانه با معماری بی نظیر، کاشان و سایر نقاط را با معماری‌های ویژه می‌شناسند. 

میرنظامی اظهار داشت: اگر دستگاه های متولی به بافت تاریخی اراک توجه نداشته باشند، در گذر زمان و بر اثر سهل انگاری این اماکن کم نظیر تخریب می‌شود.

وی عنوان کرد: بخش مهمی از هویت اراک در بافت مرکزی این شهر است و بازار اراک مانند ستون فقرات در قامت شهر ایستاده است و به این شهر قوام و هویت داده است.

رئیس شورای اسلامی کلانشهر اراک ادامه داد: بافت اراک در قدیم  شطرنجی بوده و شهر به شاکله آن تک هسته‌ای طرح‌ریزی شده که بازار در بخش مرکزی آن جانمایی دارد و با وجود اینکه مراکز تجاری زیادی در این شهر در سالیان متمادی  ایجاد شده اما هنوز بزرگترین قسمت منسجم شهر اراک در شرایط فعلی بازار اراک است.

میرنظامی تصریح کرد: قسمت‌هایی از بازار اراک در دهه‌های گذشته به‌دلیل بی‌توجهی آسیب فراوانی دیده و اکنون هم قسمت‌هایی از این بافت تاریخی نیازمند مرمت، بازسازی و نگهداری است. 

وی اظهار داشت: شهرداری به‌دلیل اهمیت موضوع حفظ اماکن تاریخی و برای صیانت از این اماکن، یک شهرداری مستقل به نام بافت تاریخی با نیروی انسانی و اعتبار مستقل دارد اما این مرکز به تنهایی در این مسیر موفق نمی‌شود و می‌طلبد که  ارتباط این شهرداری با دستگاه‌های متولی از جمله میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری روز به روز بیشتر شود.

رئیس شورای اسلامی کلانشهر اراک ادامه داد: حفاظت از تاریخ یک شهر و معماری یک شهر همبستگی دستگاه‌های مختلف را می‌طلبد و باید مجموعه‌ای در کنار یکدیگر قرار گیرند تا این صیانت به خوبی شکل گیرد و اجازه ندهند حوادث طبیعی مانند سیل، زلزله و یا مشاغل آسیب رسان موجب تخریب این آثار شود.

میرنظامی گفت: برخی از تیمچه‌های بازار به مشاغلی اختصاص یافته که آن مشاغل خود زیان دهنده به بازار هستند و می‌طلبد که در این راستا کار پژوهشی لازم صورت گیرد تا در بافت تاریخی اراک فعالیت‌های اقتصادی انجام شود که به این بافت ضربه نزند.

وی اظهار داشت: در راستای اجرای برنامه‌های توسعه‌ای شهر که مناطق تاریخی را از جمله خیابان محسنی و منطقه حصار را در بر می‌گیرد، نیز مطالعات ویژه صورت و پس از کار مطالعه و کارشناسی دقیق، پروژه تعریف شود تا به هیچ عنوان به بافت تاریخی لطمه‌ای وارد نشود.

رئیس شورای اسلامی کلانشهر اراک ادامه داد: بافت تاریخی اراک مربوط به نسل فعلی نیست، نسل‌های بعدی هم سهم و حقی دارند و در حفاظت از اماکن تاریخی و بافت تاریخی گذشتگان اگر اهتمام جدی نباشد نسل‌های بعدی ما را سرزنش می‌کنند.

میرنظامی بیان کرد: ایجاد پل خیبر در منطقه بافت تاریخی اراک شاید یک دسترسی از میدان شهدا به سمت خیابان محسنی ایجاد کرده اما به واقع زیبایی بازار اراک را تحت تاثیر قرار داده و پل‌های عابر پیاده که در مقابل بازار اراک سال‌های سال ایجاد شده بود زیبایی این مکان تاریخی را گرفته بود.

وی عنوان کرد: بازار اراک به لحاظ نظم و معماری یکی از بزرگترین و بهترین بازارهای تاریخی ایران است و باید در راستای حفظ آن همه تلاش‌ها به کار گرفته شود.

رئیس شورای اسلامی کلانشهر اراک اضافه کرد: اشباع شدن مراکز تجاری در بافت تاریخی اراک اقدام درستی نبوده و ایجاد پارکینگ طبقاتی خاتم در این منطقه خود، تشویقی برای ترافیک شهری است.

میرنظامی تصریح کرد: ملاک اول در شهر انسان محور عابر، سپس دوچرخه سوار و بعد تقویت حمل و نقل عمومی و در آخر باید به فکر شهروند صاحب خودرو بود و در این نوع شهرها باید حقوق انسان بدون ماشین حفظ شود.

وی گفت: شهرداری اراک و سایر دستگاه‌های متولی در سال‌های گذشته نسبت به برخی تملکات از جمله منزل حاج باشی کوتاهی کردند و این ملک را تملک نکرند تا تخریب شد و باید قبل از تخریب، این ملک تملک می‌شد و ورثه نیز حق قانونی داشتند و نباید حقوق خصوصی افراد را محدود کرد.

رعایت ضوابط ساخت و ساز در بافت تاریخی اراک ضروری است

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: تعیین و ابلاغ محدوده بافت تاریخی اراک که به تصویب وزارت نیز رسیده یکی از مهمترین اقدامات این نهاد در راستای صیانت از بافت تاریخی این منطقه است.

«مصطفی مرزبان» افزود: ضوابط مجموعه بازار تاریخی اراک با ضوابط محدوده بافت تاریخی شهر اراک تفاوت دارد و اقدامات مرتبط نیز برای هر کدام متفاوت است.

وی بیان کرد: رعایت ضوابط ساخت و ساز در محدوده بافت تاریخی به شهرداری بافت تاریخی و سایر مناطق ابلاغ شده و در نشست‌های ماده پنج نیز این مهم با جدیت دنبال می‌شود.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی ادامه داد: در راستای حفاظت از بافت تاریخی اراک اعتباری در اختیار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیست و این مهم از وظایف شهرداری است.

مرزبان عنوان کرد: اما در راستای مرمت، ساماندهی و حفاظت از مجموعه بازار تاریخی اراک که در فهرست آثار ملی هم به ثبت رسیده، سالانه نیاز به حدود ۵۰ میلیارد ریال اعتبار است.

وی اظهار داشت: رعایت نکردن ضوابط ساخت و ساز توسط مالکان و بهره‌برداران که در زمان صدور پروانه، حین ساخت و صدور پایان کار باید از سوی شهرداری‌های مرتبط به ویژه شهرداری بافت تاریخی مورد رصد و توجه قرار گیرد یکی از مهمترین چالش‌ها است که موجب بروز برخی تخلفات شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی اضافه کرد: در راستای حفظ بافت تاریخی اراک تنها شهرداری و میراث فرهنگی مسئولیت ندارند و سایر دستگاه‌ها از جمله استانداری مرکزی (حوزه معاونت عمرانی) و  راه و شهرسازی، اوقاف و امور خیریه دخیل هستند.

اراک مرکز استان مرکزی است و در این منطقه بیش از ۶۸۰ هزار نفر جمعیت زندگی می‌کند.

ایرنا