منطقه ۱۲؛ میراث‌دار معماری و شهرسازی تهران قدیم

مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.  

منطقه ۱۲ قلب تهران است. هسته اولیه این کلانشهر سده بیست‌ویکمی، در همین منطقه واقع شده است. این شهر در گذشته‌های دور روستای گمنام و بی‌نام و نشانی بیش نبود. ری را شهرآباد این منطقه می‌شناختند که تهران روستای بی‌اهمیتی در شمال آن بود. اما گذر روزگار اوضاع را تغییر داد و کم‌وبیش در گذر سیصد سال، جای ری با تهران عوض شد. امروز نیز با گذشت حدود نه‌صد سال از آن زمان، ری در قامت جنوبی‌ترین منطقه از مناطق بیست‌ودوگانه پایتخت شناخته می‌شود.  
هسته اولیه روستای تهران در اطراف بقعه امامزاده سیداسماعیل(ع) بازار امروز قرار داشت. بعدها در این محدوده محله چال میدان شکل گرفت. روستای تهران خیلی بزرگ نبود، اما شاه طهماسب صفوی برای آنکه منابع آب در محدوده حفاظت‌شده قرار بگیرند، گرداگرد آن حصاری وسیع کشید. امروزه بخشی از حصار طهماسبی در محدوده بازار دروازه نو مجموعه بازار تهران به یادگار مانده است. این حصار چهار دروازه ورود و خروج داشت که بعدها در زمان افغان‌ها و قاجارها دو دروازه دیگر به آن افزوده شد. امروزه در محدوده چهار دروازه از این شش دروازه، میدان‌های شوش، وحدت اسلامی، محمدیه و توپخانه (امام)، احداث شده است. بقایای دروازه محمدیه نیز هنوز در بازار دروازه نو پابرجاست. محدوده حصار طهماسبی تهران آن روزگار، همان مرکز منطقه دوازده امروزی بود. نخستین تأسیسات عمومی شهر، همچون مسجدجامع، مدرسه، حمام و تکیه در دوره صفوی در همین منطقه دوازده ساخته شد. هنوز هم برخی از مدارس آن روزگار، مانند مدرسه و مسجد میرزا حکیم و ملارضا، در کنار مسجدجامع به حیات خود ادامه می‌دهند.  

بر اساس اطلاعات طرح تفصیلی، منطقه ۱۲ هسته نخستین شهر تهران است. مراحل رشد این هسته اولیه به چندین دوره قابل تقسیم است. دوره نخست مربوط به زمانی است که تهران یکی از روستاهای تابع ری بود و برج و بارویی نداشت. دوره دوم، به احداث باروی شاه طهماسب تا زمان تبدیل شدن به پایتخت در سال ۱۲۰۰ هجری شمسی است. سومین دوره از سال ۱۲۰۰ تا زمان احداث باروی ناصری در سال ۱۲۸۴ را در بر می‌گیرد. دوره چهارم از احداث باروی دوم ۱۲۸۴ تا ۱۳۰۴ دوره پهلوی اول را در بر می‌گیرد. پنجمین دوره رشد از ۱۳۰۴ تا ۱۳۳۰ و رشد شهر به سمت شمال است. ششمین دوره نیز از ۱۳۳۰ تا انقلاب ۱۳۵۷ را در بر می‌گیرد. دوره آخر نیز از انقلاب تا امروز را شامل می‌شود. توضیح این دوره‌ها مفصل و از موضوع این گزارش خارج است (طرح تفصیلی منطقه ۱۲، ۱۳۸۴)
با روی کارآمدن قاجار، تهران یا همان محدوده منطقه دوازده، به پایتختی ایران برگزیده شد و رفته‌رفته محله‌ها جدیدی در این شهر پدید آمد. در سلطنت فتحعلی شاه محله‌های چال میدان، عودلاجان، سنگلج، بازار و ارگ شکل گرفتند که نخستین محله‌های شهر تهران و از اصلی‌ترین محله‌ها منطقه دوازده محسوب می‌شدند. عودلاجان محله رجال و درباریان بود و در چال میدان بیشتر مردم عادی سکونت داشتند. بازار به دو بخش مسکونی و تجاری تقسیم می‌شد و سنگلج بسیار دیرتر از محله‌های دیگر شکل گرفت.  
بسیاری از نخستین‌های تهران در این محدوده پدیدار شده‌اند. نخستین میدان شهر سبزه‌میدان نام داشت و نخستین بنای مرتفع تهران به نام شمس‌العماره در این محدوه بنا شد. آب نخستین قنات به نام مهرگرد از این حدود بیرون می‌آمد. در عصر ناصری، دگرگونی‌های زیادی در تهران قدیم صورت پذیرفت.

حصار طهماسبی شهر تخریب شد و شهر گسترش یافت و سپس، حصار ناصری با دوازده دروازه به دور شهر ساخته شد. همچنین، محله دولت به محله‌های تهران افزوده شد که امروزه آن را به نام‌های محله فردسی و لاله‌زار و مخبرالدوله می‌شناسیم. همچنین دروازه غار و صابون‌پزخانه و خراسان و کوثر و آب منگل و آبشار امروزی در درون شهر قرار گرفتند. از این دوره بود که رجال و صاحب‌منصبان و قشر مرفه جامعه از عودلاجان و دیگر بخش‌ها به محله دولت نقل مکان کردند، طبقه متوسط در عودلاجان ساکن شدند و رفته‌رفته مظاهر جدید غربی در تهران ـ یا همان محدوده منطقه دوازده ـ سر برآوردند. نخستین خیابان‌های شهر مانند ناصریه، باب همایون و چراغ‌برق در این دوره شکل گرفتند. نخستین کارخانه تولید برق و وسایل حمل‌ونقل عمومی چون قطار دودی و واگن اسبی نیز در خیابان‌های آن روز منطقه دوازده پیدا شدند و لاله‌زار نیز چونان شانزلیزه تهران، مسیر رشد و پیشرفت را پیمود.  

از عصر پهلوی با تخریب حصارهای پیرامون شهر و گسترش بی‌برنامه تهران از هر سو، ساکنان مناطق مرکزی شهر، به محله‌های نوبنیاد کوچیدند و طبقات پایین‌تری جایشان را در این حوالی گرفتند. وانگهی، با گذشت زمان بسیاری از خانه‌های این محدوده به بافت فرسوده شهر تبدیل شدند و بهایشان به شدت کاهش یافت. این روال در پهلوی دوم و همچنین بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ادامه پیدا کرد، به گونه‌ای که بسیاری از محله‌های منطقه دوازده، به‌جز محله‌هایی چون ایران و خراسان و بخش‌هایی از سنگلج، به محله‌هایی با آسیب‌های اجتماعی ـ اقتصادی پرشمار تبدیل شدند.  
منطقه دوازده میراث‌دار سنت معماری و شهرسازی تهران قدیم است. بسیاری از اماکن تاریخی تهران در این حوزه واقع شده‌اند و از این‌رو، این منطقه مهم‌ترین قطب گردشگری تهران شناخته می‌شود. راسته ادیان (خیابان سی تیر) و مجموعه بازار تهران را می‌توان از مهم‌ترین بخش‌های گردشگری این منطقه دانست.  
منطقه دوازده در پهنه مرکزی تهران واقع شده است و به مدت چهارصد سال، عرصه این منطقه، کل شهر تهران به‌شمار می‌آمد. با تخریب حصار ناصری در زمامداری پهلوی اول، مهاجرت‌ها از این محدوده آغاز شد و رفته‌رفته با شکل‌گیری محله‌های جدید، اهالی تهران قدیم به بافت نو کوچیدند و به‌تدریج مهاجران جای آنها را گرفتند.

این جابه‌جایی جمعیت چندین دوره اتفاق افتاد؛ چنان‌که این منطقه به لحاظ سرمایه‌های اجتماعی در وضع خوبی به سر نمی‌برد. علاوه‌براین، بافت‌های فرسوده این منطقه نیز یکی از معضلات اصلی آن است. از آنجاکه هسته اولیه تهران در دوره‌های قاجار و پهلوی از این محدوده شکل‌ گرفت، اماکن و بناهای تاریخی‌فرهنگی فراوانی در آن وجود دارد که این منطقه را به مهم‌ترین مرکز گردشگری پایتخت ایران تبدیل کرده است. براساس سرشماری سال ۱۳۹۰، این منطقه ۲۴۰ هزار نفر ساکن دارد. منطقه دوازده از شش ناحیه و سیزده محله تشکیل شده است و از شمال با مناطق شش و هفت، از جنوب با مناطق پانزده و شانزده، از غرب با منطقه یازده و از شرق با مناطق سیزده و چهارده همسایه است.

•  مروری بر وضعیت منطقه ۱۲

ساختار فضایی منطقه به این شکل است که در هسته مرکزی پارک‌شهر قرار دارد و بافت تجاری در اطراف آن تنیده شده است. در همین بخش تجاری چندین هسته فضاهای دولتی‌ـ حکومتی و تشریفاتی قرار دارند. ‌لایه پیرامون این منطقه به سکونت اختصاص پیدا کرده است. خیابان فردوسی و خیابان خیام در واقع نقش محور عمودی این ساختار را دارند و میدان امام خمینی (توپخانه) و مرکز این منطقه را تشکیل داده است. همچنین محور شرقی‌ـ غربی امام خمینی نیز اهمیت زیادی دارد. کاربری‌های سیاسی این محدوده شامل سفارتخانه‌ها، شورای‌شهر تهران، ساختمان‌های وزارت خارجه و کاربری‌های مشابه اختصاص دارد. کاربری‌های تجاری به راسته‌های مختلف و متنوع بازار اختصاص دارد. درلایه پشت این راسته‌ها انبارهای وسیعی وجود دارد که برخی از آنها از تبدیل بافت مسکونی به انبار ایجاد شده‌اند. بسیاری از این کاربری‌ها و فعالیت‌ها با منطقه ۱۲ و میراث تاریخی کهن آن ناسازگار هستند. همچنین خطرپذیری این منطقه و به‌ویژه بافت تجاری و مسکونی آن در برابر زمین لرزه و آتش‌سوزی بالاست (طرح تفصیلی منطقه ۱۲، ۱۳۸۵). 
محدوده مرکزی بازار تهران و خیابان ۱۵ خرداد به‌عنوان پیاده‌راه اعلام شده است و سبزه‌میدان به‌عنوان یکی از فضاهای عمومی مهم این بخش، در استخوان‌بندی فضایی منطقه نیز نقشی مهم دارد. همین‌طور گذرهای بازار نقش مهمیدر استخوان‌بندی فضایی منطقه دارند. راسته بازار بزرگ، بازار کفاشها و بازار مسگرها بخشی از این فضاها هستند. همین‌طور مسجد بازار نیز نقش مهمی در رویدادهای سیاسی و اجتماعی و تاریخی شهر تهران و ایران داشته است. از دیگر میادین مهم این منطقه می‌توان به میدان بهارستان اشاره کرد. این میدان نیز در نزدیکی ساختمان تاریخی و همچنین جدید مجلس، در دوره مشروطه و پس از آن نقشی مهم در تاریخ ایران ایفا کرده است. محدوده باغ ملی، میدان مشق و خیابان سی تیر، بخش دیگری از فضاهای باارزش و تاریخی این منطقه هستند که در ساختار فضایی آن اثرگذارند (طرح تفصیلی منطقه ۱۲، ۱۳۸۶). 
طرح تفصیلی در چشم‌انداز این منطقه بر مرمت و بهسازی بافت و بناهای ارزشمند این منطقه تأکید دارد. منطقه ۱۲ تهران، همچنین مرکز تجاری و اقتصادی شهر است و مراکز دولتی و سیاسی بسیاری نیز در آن وجود دارد. با توجه به وجود قطب‌های چندگانه در این منطقه، طرح تفصیلی پیشنهاداتی را در زمینه تبدیل شدن این منطقه به مرکز فعالیت‌های اصلی مالی و تجاری داخلی و منطقه‌ای و بین‌المللی ارائه کرده است. وجود بافت تجاری، تاریخی‌ـ فرهنگی، سیاسیو همچنین بافت مسکونی در کنار یکدیگرمی‌تواند کیفیت زندگی شهروندان را با دسترسی راحت به امکانات مناسب افزایش دهد و گامی جهت کارکردهای کلانشهری در زمینه گردشگری، فرهنگی و حکومتی در این منطقه باشد (طرح تفصیلی منطقه ۱۲، ۱۳۸۶). 
یکی از پیشنهادات مطرح شده در این طرح وجود عرصه‌های عمومی مجهز، وسیع و سبز، و دارای کیفیت بصری در این منطقه است. چشم‌انداز طرح تفصیلی بر رسیدگی به بافت فرسوده و افزایش پایداری و ایمنی این منطقه در برابر بلایای طبیعی تأکید کرده است. تأکید دیگر، وجود یک شبکه نوسعه یافته‌ تردد همگانی برای امکان دسترسی مناسب برای شهروندانی که به این منطقه رفت‌وآمد می‌کنند (طرح تفصیلی منطقه ۱۲، ۱۳۸۶). 
براساس جدول ۱۳ نرخ رشد جمعیت در این منطقه در سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۷۵ به‌صورت چشمگیری کاهش داشته است. جمعیت این منطقه بین سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ و همچنین از ۱۳۹۰ به بعد دوباره افزایش یافته است.  

از مجموع ۹۰ برنامه تهران‌گردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، به دلیل اهمیت و قدمت این منطقه، شانزده برنامه کامل برای آن در نظر گرفته شد. از این برنامه‌ها، چهار تهران‌گردی موضوعی و به مناسبت‌های ماه مبارک رمضان، آغاز سال نو میلادی و دهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی بود. همچنین بخشی از نُه تهران‌گردی موضوعی که به مناسبت‌های روز پزشک، جشنواره تئاتر فجر، روز سینما، بازگشایی مدارس، ماه محرم و هفته کتاب و با محورهای کودک و شهر، موقوفات و حادثه پلاسکو انجام پذیرفت، به این منطقه اختصاص پیدا کرد.  
در این برنامه‌ها، از نقاط مختلف منطقه دوازده بازدید به‌عمل آمد و با بسیاری از ساکنان این منطقه، درباره شهر و منطقه گفت‌وگو شد. گفتنی است به‌دلیل اهمیت مسائل و مشکلات منطقه و همچنین ضرورت مشاهده آنها از نزدیک، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاه‌های دیگر همچون مدیران وزارت راه و شهرسازی، مدیران وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیرکل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه‌ریزی سازمان زیباسازی، به‌همراه شهردار منطقه و معاونان ایشان، نگارنده را همراهی می‌کردند.  

همشهری آنلاین