معماری مسجد جامع کاشان به چه دوره‌ای می‌رسد؟
مسجد جامع کاشان یا همان مسجد جمعه، یکی از بناهای تاریخی و جاهای دیدنی کاشان است که قدمت آن به دوران سلجوقیان بازمی‌گردد. گفته می‌شود بنای این مسجد قبل از اسلام آتشکده بوده است؛ اما بعد از ایمان آوردن مردم به دین اسلام، آن را تبدیل به مسجد کرده‌اند. مسجد جامع کاشان در خیابان بابا افضل، محله میدان کهنه در کوچه شهیدان دقیقی قرار گرفته است.
جزئیات و تزئینات معماری مسجد جامع کاشان
ورود به مسجد جامع کاشان از طریق سه مسیر، گذر میدان کهنه (ضلع جنوب و جنوب شرقی)، کوچه پشت مسجد (ضلع شمال غربی) و ورودی دیگری که اخیرا ایجاد شده (در کنار معبر اصلی و نزدیک مناره) میسر است. شبستان قدیمی مسجد (شبستان شمال غرب اول) در یک طبقه و از ۲۸ ستون تشکیل شده است و مساحتی در حدود ۸۱۳ متر مربع و دو محراب دارد. محراب سلجوقی در دهانه دوم شبستان قرار دارد و در سقف شبستان فرورفته است که در دوره ای جهت آن را تغییر داده اند و محراب دیگری با زاویه متفاوت روی آن بنا کرده‌اند.
محراب دوم در دهانه ششم شبستان و در نیم هشتی دارای مقرنس بندی، همجواری صحن مسجد قرار دارد و محراب با گچ پر شده است. شبستان شمال غرب دوم (تابستان نشین و زمستان نشین) با راهرویی از شبستان قدیمی جدا شده و با ۲۴ ستون و مساحت ۵۰۰ متر مربع در دو طبقه بنا شده است. محراب شبستان تابستان نشین در دهانه اول شبستان واقع شده است اما این محراب بسیار کوچک است و صرفا به دلیل ماهیت شبستان و اقامه نماز می توان آن را به عنوان محراب شبستان معرفی کرد. در شبستان زمستان نشین محرابی با فرورفتگی و مقرنس بندی وجود دارد که در دهانه دوم شبستان زمستان نشین است.
در دوره سلجوقیان زلزله ای مهیب و ویرانگر، بخش زیادی از کاشان را تخریب کرد و آن چه که باقی ماند جز ویرانه ای نبود. مسجد جامع کاشان که بعد از تپه های سیلک، قدیمی ترین بنای تاریخی این شهر است دارای تزئینات خاص و منحصر به فردی است که هر بخش از آن متعلق به دوره ای متفاوت است. زیرا این بنای تاریخی در هر دوره مورد مرمت قرار گرفته است و بخشی به آن اضافه شده است. هر بخشی که به بنای مسجد جامع کاشان اضافه شده، ویژگی های معماری آن دوره را در خود دارد. زمانی که به مسجد جامع کاشان وارد می شوید در فضایی کوچک خود را غرق در تزئینات گچ بری، مقرنس کاری و کاربندی، آجرکاری با چینش های مختلف،، کاشی ها و آجرهای لعابدار، کتیبه های مختلف قرآنی و مذهبی، غرق شده می بینید. آجرکاری و گچ بری های مسجد جامع کاشان بسیار خاص و جالب توجه هستند.
ریشه‌های ساخت مسجد جامع کاشان
مسجد جامع کاشان در میان ابنیه باقی مانده از دوره های مختلف تاریخی این شهر از قدمت بالاتری برخوردار است. به نظر می رسد این بنا در دوره سلجوقیان ساخته شده است اما در کاوش های اخیر نشانه هایی از تزئینات دوره آل بویه نیز بدست آمده است. برخی معتقدند این مسجد در ابتدا یک آتشکده بوده اما پس از گرویدن مردم به دین اسلام این آتشکده نیز به مسجد تغییر کاربری داده است. در مورد بانی این بنای زیبا و تاریخ ساخت آن اطلاع دقیقی در دست نیست. اما در برخی از کتب تاریخی از صفیه خاتون فرزند مالک اشتر به عنوان سازنده این بنا یاد شده است. در سال ۱۱۹۲ ه.ق بر اثر زلزله ویرانگری مسجد دچار آسیب فراوانی می شود و تقریبا ویران می شود.
در منابع تاریخی از کریم خان زند و عبدالرزاق خان به عنوان بانیان بازسازی مسجد جامع کاشان یاد شده است. در زیر گنبد مسجد کتیبه ای با خط ثلث قراردارد که نشان می دهد بازسازی مسجد تا سال ۱۲۰۷ ه.ق به طول انجامیده است. این مسجد از یک صحن وسیع به همراه گنبدی آجری که ایوانی بسیار بلند در زیر آن واقع شده و دو شبستان یکی تابستانه و دیگری زمستانه است و یک حوضخانه تشکیل شده است. ایوان اصلی با کاشی کاری های بسیار نفیسی آراسته شده است. در حیاط مسجد چشمتان به یک مناره بلند آجری خواهد افتاد. این مناره که از عصر سلجوقی به یادگار مانده است سومین مناره قدیمی ایران است و در ردیف مناره های تاریخی شهر اصفهان قرار می گیرد. بر روی این مناره کتیبه ای آجری قرار دارد که سال ۴۶۶ ه.ق را به نمایش می گذارد.
شبستان تابستانه بنا در زیر شبستان زمستانه قرار گرفته است. در طی کاوش های اخیر در شبستان تابستانه آثاری به دست آمده که به نظر می آید کوره هایی پخت ظروف چینی هستند. با این کشف برخی احداث این مسجد را متعلق به قرن های اول ه.ق می دانند. یکی از نکات جالب وجود دو قبله در شبستان این مسجد است. پس از محاسبه دقیق تر قبله، قبله ای جدیدتر در نزدیکی قبله قبلی که از دوره سلجوقی به یادگار مانده با اندکی اختلاف ساخته شده است. در قبله جدید کتیبه ای با مضمون آیات نورانی تغییر قبله به چشم میخورد. قبله اولیه تخریب شده اما دارای گچ بری های بسیار چشمگیر و مقرنس کاری های بسیار چشم نواز است و کتیبه ای شامل آیات نورانی سوره جمعه که دچار آسیب شده است در آن به چشم می خورد. گنبد بر فراز شبستان قرار گرفته و نورگیرهایی که بر ساقه آن تعبیه شده داخل شبستان را روشن می کند.
سلام نو
درباره نویسنده
نویسنده