معماری برج‌های کبوتر اصفهان با طراحی مدور
یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های هنر معماری در فلات مرکزی ایران، به ویژه اصفهان و پیرامون آن، برج‌های کبوتر است که علاوه بر زیبایی تمام، منبعی برای تأمین قسمتی از نیازهای کشاورزان و مردم منطقه بود.
منابع موجود درباره سابقه بنای برج‌های کبوتر، اطلاعات اندکی را ارائه می‌کنند، قدیمی‌ترین منبعی که اشاره به وجود برج‌های کبوتر در اصفهان دارد، سفرنامه «ابن بطوطه» سیاح مسلمان در سده هشتم هجری قمری است. او در آن عصر از برج‌های کبوتر در جنوب غرب اصفهان بازدید کرده و در سفرنامه‌اش از این برج‌ها یاد می‌کند.
بر اساس شــواهد و مدارک، محققان معتقدند ساخت‌وساز برج‌های کبوتر به‌صورت گسترده، عمدتا از سده یازدهم هجری قمری به بعد، در اصفهان و اطراف آن (هم‌زمان با توسعه کشاورزی برای رفع نیازهای پایتخت جدید صفویان) رونق یافت. بر این اساس برخی گردشگران اروپائی نظیر «شوالیه شاردن» کــه در عصر صفوی از ایران و اصفهان دیدار داشت، در سفرنامه‌اش عنوان می‌کند که در اصفهان و روستاهای اطراف آن بیش از ۳هزار برج کبوتر وجود دارد.
برج‌های کبوتر همان‌گونه که از نامشان پیداست به این دلیل بنا می‌شدند تا کبوتران در آنجا مأوا یابند. ارتفاع این برج‌ها عمدتاً بین ۱۰ تا ۲۰ متر و قطر آن‌ها بین ۵ تا ۱۰ متر است. در درون برج‌های کبوتر شبکه‌ای بزرگ از لانه‌های کبوتران به طرز زیبایی شبیه به کندوی عسل طراحی می‌شد، به‌گونه‌ای که می‌نویسند: در بسیاری از برج‌ها تعداد لانه‌های کبوتران به بیش از ۵هزار عدد می‌رسد. در این برج‌ها کشاورزان از فضولات کبوتران به‌عنوان کودی غنی برای باروری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌کردند، به همین منظور کبوتران و برج‌ها مطاعی ارزشمند برای آنان به شمار می‌رفت.
با این وصف در ساختار معماری برج‌ها به دلیل قرار داشتن آن‌ها در دشــت و صحرا تمامی نکات ایمنی لازم برای حفاظت از کبوتران به‌خصوص جلوگیری از ورود حیواناتی همچون مار، موش صحرایی و پرندگان شکاری به کار گرفته می‌شد. به‌عنوان‌مثال، دهانه اصلی ورودی که در پائین برج قرار داشت تا زمان جمع شدن کامل کود موردنیاز مسدود بود. همچنین دیوارهای خارجی برج‌ها با کاه‌گل پوشانده می‌شد و در میانه نمای بیرونی دیوارها از مالت گچ استفاده می‌شد، به‌گونه‌ای که کمربندی از گچ که اصطلاحا (شــال گچی) نامیده می‌شد در این بخش بر روی دیوار کشیده می‌شد و پس از آن بود که حیوانات خطرناکی چون مار دیگر نمی‌توانستند از دیواره برج بالا رفته و راهی به درون بیابند.
همچنین دهانه‌های ورودی و خروجی برج ویژه کبوتران (در بالای برج‌ها) به اندازه‌ای طراحی می‌شد که حیوانات شکاری بزرگ‌تر امکان ورود به برج را نداشتند. با این وصف اکثر کبوتران با مواد غذایی که عمدتاً در صحرا و زمین‌های کشاورزی (پیرامون برج‌ها) یافت می‌شد تغذیه می‌شدند و فضولات کبوتران با کمترین هزینه، منبعی غنی برای توسعه‌ی اقتصاد مبتنی بر کشاورزی مردم این دیار به شمار می‌رفت. ازجمله دیگر کاربری‌های برج‌های کبوتر می‌توان به کارکرد امنیتی آن‌ها اشاره کرد، بدین‌صورت که این برج‌ها عمدتاً در دشت‌های پیرامون اصفهان پراکنده بوده و با توجه به ارتفاع نسبتاً زیاد به‌عنوان برج دیده‌بانی هم کاربرد داشتند.
با پیشرفت ایرانیان در امر برج‌سازی به‌تدریج در تزئینات و حتی طراحی ساختار آن‌ها نیز تنوع ایجاد شد، به‌گونه‌ای که بــر روی بدنه اکثر برج‌ها تزئیناتی بر روی گچ و آجر و خشـت مشاهده می‌شود، همچنین اکثر برج‌ها در قسمت فوقانی خود دارای برجک‌ها (کنگره‌هایی) بودند که به طرز زیبایی طراحی و بنا شده‌اند. با توجه به اینکه کــود کبوتر دارای ارزش ویژه‌ای برای کشاورزان بود، خریدوفروش کود حاصل از برج‌های کبوتر مدت‌های مدید ازجمله مشاغل مهم در اقتصاد کشاورزی اصفهان به شمار می‌رفت.
در دهه‌های اخیر به دلیل تغییر کاربری بسیاری از زمین‌های کشاورزی و همچنین با تغییر مدل کشاورزی ازجمله ورود کودهای شیمیایی به بازار، بسیاری از برج‌های کبوتر به‌تدریج تبدیل به برج‌های نیمه فعال و یا متروکه و مخروبه شــدند. بااین‌حال با ثبت ملی بسیاری از آن‌ها، تلاش شده تا از نابودی آن‌ها جلوگیری شود.
در استان اصفهان برج‌های کبوتر از نظر طراحی و ساختار معماری متنوع هستند. ازجمله می‌توان به برج‌هایی با طراحی «مــدور» اشاره کرد که عمدتاً در اصفهان و در شمال و شرق این شهر و همچنین جنوب شرقی اصفهان تا منطقه «ورزنه» و در حاشیه زاینده‌رود هنوز به‌وفور یافت می‌شوند، همچنین در شمال غرب اصفهان نیز همچنان برج‌های مدور زیادی وجود دارد.
از دیگر مدل‌های برج‌های کبوتر می‌توان به مجموع چند برج مدور به‌هم‌پیوسته اشاره کرد. این‌گونه معماری بیشتر در منطقه غرب و جنوب غرب استان به‌خصوص در منطقه «فلاورجان» قابل رؤیت است. همچنین در غرب اصفهان و در شهرستان «نجف‌آباد» برج‌هایی به‌صورت مکعب مستطیل و در منطقه غرب استان و در شهرستان «خوانسار» نیز برج‌هایی به‌صورت مکعب مربع یافت می‌شود.
با توجه به عملکرد نیاکانمان حتی در معماری این برج‌ها به‌عنوان مکانی برای نگهداری پرنده‌ها به‌منظور بهره‌برداری از فضولات آن‌ها به نیکی در می‌یابیم که استفاده از هنر در تزئینات بناهای پیرامونمان می‌تواند نقش مهمی در زیبایی مکان زندگی و حتی طبیعت منطقه داشته باشد.
درباره نویسنده
نویسنده