معماری آرامگاه سعدی
بنای کنونی سعدیه شیراز اثر مهندس محسن فروغی فرزند ذکاء الملک (محمدعلی فروغی) و استاد وقت دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است. در این راه علی‌اکبر صادق نیز با وی همکاری داشته است.
افرادی که از کاخ چهل‌ستون بازدید کرده‌اند حتماً متوجه شباهت‌های بنای سعدیه با این اثر تاریخی شده‌اند. درواقع بنیان‌گذاران سعدیه با تلفیق یک اثر سنتی قدیمی ایران یعنی کاخ چهل‌ستون و ایده‌های مدرن معماری اقدام به ساخت این بنا کردند.
آرامگاه شیخ اجل را در دسته باغ‌مزارها طبقه‌بندی می‌کنند. باغ‌مزار درواقع سازه‌ای جهت بزرگداشت یک فرد مهم است که در طراحی آن از باغ استفاده می‌شود.
از لحاظ نماد شناسی نیز باغ را یکی از نشانه‌ها و نمادهای دنیای ابدی یا جهان آخرت به‌عنوان نمادی از بهشت می‌شناسند. لذا ساختار سعدیه را می‌توان به دو قسمت آرامگاه و محوطه‌ای که باغ درون آن قرار دارد تقسیم‌بندی کرد. قسمت ورودی مجموعه سعدیه شیراز، اثر معمار بزرگ فرانسوی آندره گدار است.
در ضلع‌های مختلف این بنا می‌توانید اشعار گوناگونی از این شاعر برجسته را مشاهده کنید. درون محوطه همه‌جا می‌توانید باغچه‌های گل‌کاری شده به سبک ایرانی را ببینید. همچنین دو حوض بزرگ مستطیلی شکل که محوطه آرامگاه را در میان خود گرفته‌اند، از مهم‌ترین عناصر درون حیاط است.
حوض مستطیلی شکل با جهت سازی شرقی-غربی سعدیه که در مقابل ایوان اصلی قرار دارد، محلی برای گرفت حاجت از این شیخ بزرگوار است که افراد با انداختن سکه درون آن خواسته خود را از او طلب می‌کنند. یکی از مهم‌ترین مکان‌های سعدیه حوض ماهی واقع در زیر مجموعه است. در واقع سعدیه شیراز به گونه‌ای ساخته شده است که چشمه آب زلالی در زیر آن جریان دارد. برای بازدید از حوض ماهی می‌توانید از پله‌های واقع در خارج ایوان استفاده کنید.
ساختمان L شکل سعدیه شیراز شامل یک ایوان به همراه رواقی کشیده شده در سمت چپ است که در محل قرارگیری گنبد خانه به هم می‌رسند. ایوان اصلی سعدیه تشکیل شده از هشت ستون مرتفع و رو به درب ورودی مجموعه است. سنگ‌های به رنگ قهوه‌ای ایوان در جلوی ساختمان سفیدرنگ مجموعه نمایی منحصربه‌فرد ایجاد کرده است. نکته جالب دیگری که در سعدیه وجود دارد، نمای بیرونی مکعبی شکل مقبره است که فضای داخلی آن به صورت هشت‌ضلعی طراحی شده است.
آرامگاه سعدی شیراز در زیر گنبد لاجوردی‌رنگ که در زاویه L مجموعه قرار دارد واقع است. بر روی دیوار عمارت هشت ضلعی دربرگیرنده مقبره سعدی کتیبه‌هایی قرار دارد که هفت عدد از آنها برگرفته از آثار سعدی و به خط ابراهیم بوذری است و کتیبه هشتم نیز توسط علی‌اکبر حکمت آماده‌سازی شده است.
رواق سمت چپ با دارا بودن هفت طاق به آرامگاه شاعر معروف عهد صفویه یعنی شوریده شیرازی متصل است. سعدی آن‌قدر در نزد بزرگان شهر شیراز و کشور عزیزمان مهم و بااهمیت بوده است که بسیاری از آنها به وصیت خود در جوار آرامگاه او دفن شده‌اند. درواقع مقبره‌های زیادی که در اطراف این بنا مشاهده می‌شود متعلق به این بزرگان است.
سه بخش مستقل پلان‌های سعدیه شیراز یعنی ایوان، مقبره (گنبد) و رواق هرکدام تعریفی مشخص دارند و از ساختاری کامل بهره می‌برند که در کنار هم سازه نهایی را به‌عنوان یک بنای واحد به وجود آورده‌اند. بااین‌حال توازن به کار رفته در ساخت سعدیه به‌خوبی ملموس است. قرارگیری ایوان بصورت عمودی در کنار دیگر اجرا که به‌صورت افقی ساخته شده‌اند نشانی از به‌کارگیری نشانه‌ها و عناصر خطی-عمودی در معماری این بنا است.
تقسیم‌بندی رواق سمت چپ با استفاده از ستون‌های کوتاه‌تر نسبت به ستون‌های ایوان اصلی نشان‌دهنده استفاده از تقسیمات عمودی در نماسازی سعدیه شیراز است. به‌کارگیری مصالحی همانند سیمان و انواع سنگ‌ها که بر روی آن چسبانده شده است نیز معرف معماری دوره پهلوی است.
بنای ایوان ستون‌دار و ساختن گنبد در پشت آن نمایی از معماری مساجد ایرانی است که بعدها به‌عنوان یک معماری شاخص به‌کاربرده شد. بااین‌حال رگه‌هایی از اقتباس گرفتن از معماری چهل‌ستون درون آن مشخص است. به عبارتی می‌توان گفت که بهره بردن از معماری دوره صفویه در ساخت سعدیه عنصری انکارناپذیر است.
ازجمله دیگر نکات ایوان ستون‌دار، عدم به‌کارگیری نقوش تزئینی و سرستون برای ستون‌ها و بهره برده از کاشی‌کاری است. مورد اول نشان‌دهنده توجه به معماری سنتی است و دومی جهت شاخص کردن قسمت ورودی سازه است. اصولاً ایوان نشانی جهت ابهت بخشی به یک بنا و سازه است، لذا با استفاده از آن مقبره سعدی را بالاتر از سطح زمین ساخته‌اند تا هرچه بیشتر درجه بزرگی سعدی را نشان دهند.
گنبد سعدیه شیراز به‌گونه‌ای ساخته شده است که فضای زیر آن یک هشت‌ضلعی بوده و درون یک فضای مکعبی محصور شده است. هرچند ساخت گنبد یکی از مهم‌ترین اجزای ساختمان‌سازی مساجد مسلمانان است، بااین‌حال فرم ساخت گنبد و نحوه خالی قرار دادن فضای زیر آن برگرفته از آتشکده‌های ساخته شده در زمان ساسانیان است. فضای بیرون گنبد خانه سعدیه شیراز را مکعبی ساخته‌اند از آن جهت که معمار آن به دنبال همخوانی با دیگر اجزا بوده است و فضای داخلی نمادی از هشت در بهشت است. بااین‌حال نمای هشتی در زیر گنبد دوباره به فضای دایره‌ای تبدیل می‌گردد.
به‌طور خلاصه سعدیه در دوره‌ای ساخته شده است که از لحاظ دید معماری حفظ ارزش‌ها بر دیگر عناصر ارجحیت داشته است. ساخت همچنین بنایی که هدف اصلی آن حفظ ارزش‌ها بوده و در ساختمان‌سازی آن از مصالح مدرن و عصر جدید استفاده شده است، باعث شد دیدگاه جدیدی در معماری ایرانی ایجاد شود.
درباره نویسنده
نویسنده