مسعودیه، عمارتی از دوره ناصری
در استان تهران بناهای تاریخی متعدد و با ارزش بسیاری وجود دارد که یکی از این ساختمان های دیدنی و با شکوه که علاوه بر ارزش تاریخی از نظر فرهنگی نیز بسیار حائز اهمیت است در دل میدان بهارستان قرار گرفته و بازمانده ای دیگر از دوره ی قاجار است با قدمتی نزدیک به ۱۲۰ سال به نام عمارت مسعودیه.
بر اساس اطلاعات موجود از اسناد تاریخی باغ نظامیه یکی از مهمترین باغ‌های تهران طهماسبی به شمار می‌آید. این باغ زیبا که در جنوب جلوخان باغ نگارستان (میدان بهارستان) قرار داشت، توسط پسر میرزا آقاخان نوری (دومین صدراعظم ناصرالدین شاه) آباد و به پسرش میرزا کاظم‌خان نظام‌الملک اهدا می‌شود.
باغ به مرور و توسط میرزا کاظم خان، به بخش‌های کوچکتر تفکیک شده و به فروش میرسد. از جمله بخش مهمی از آن در سال ۱۲۵۲ خورشیدی به تملک ظل‌السلطان در می‌آید و او نیز دستور ساخت عمارتهایی را در آن صادر می‌کند که مهم‌ترین‌شان عمارتی به نام مسعودیه است که در بخش جنوبی باغ و در سمت غربی عمارت نظامیه احداث شده است.
طرح و اجرای بنا حاصل کار رضا قلی‌خان (سراج الملک) و استاد شعبان معمار باشی است که آن را در سال ۱۲۵۷ خورشیدی، در قسمت بیرونی باغ به سرانجام رساندند. از بخش‌های اندرونی باغ امروزه اثری باقی نمانده است. با این وجود مجموعه عمارتهایی از دوره قاجاریه و پس از آن در محوطه باغ به چشم می‌آید که به وسیله حیاط‌هایی به یکدیگر متصل شده‌اند. از جمله آنها می‌توان به عمارت و حیاط سیدجوادی، عمارت سردر پیاده‌رو، عمارت سر در کالسکه‌رو، عمارت دیوانخانه، عمارت مشیری، باغ دیوانخانه، عمارت و حیاط خلوت، عمارت سفره‌خانه و حوض‌خانه و … اشاره نمود.
در هنگام طراحی این خانه ـ باغ، که مجموعه ای از پنج عمارت بود، بخش اندرونی کابری مسکونی پیدا کرد و بخش بیرونی آن نیز در خدمت امور دیوانی ظل‌السلطان قرار گرفت، این بخش دیوانخانه یک تالار بزرگ و وسیعی بود که ملاقات‌های رسمی و مراسم های پذیرایی و گردهمایی ها و همایش ها و محل جشن ها و مهمانی های را پوشش میداده و امروزه عکسهای تاریخی از آنجا وجود دارد که عظمت و شکوه این محل را نشان میدهد و اینکه از عمارتهای بخش اسکانی باغ امروزه جز چند تصویر اثری باقی نمانده است.
عمارت دیوانی که به مسعودیه مشهور است نیز در طی زمان صدمات فراوانی دید. ظل‌السلطان که روزگاری از مخالفین سرسخت مشروطه به شمار می‌آمد، در جنگ قدرت با برادرزاده خود ترجیح داد به جمع مشروطه‌خواهان بپیوندد. از این رو در جریان به توپ بستن مجلس شورای ملی، این عمارت که به پایگاه مخالفین محمدعلی شاه تبدیل شده بود به همراه خانه ظهیرالدوله، هدف شلیک گلوله‌های توپ قوای لیاخوف قرار گرفت و صدمات فراوانی دید.
بعد از این واقعه ظل‌السلطان تصمیم به فروش و واگذاری مسعودیه می‌گیرد. به این ترتیب باغ و مجموعه عمارتهای آن در سال ۱۲۸۸ خورشیدی با قیمت ۵۰ هزار تومان به تملک عروس ظل‌السلطان، همدم‌السلطنه (دختر میرزا یوسف مستوفی‌الممالک و همسر جلال‌الدوله) در می‌آید. او نیز در سال ۱۳۰۲ خورشیدی بخش بیرونی را به رضاخان سردار س‍په واگذار کرده و بخش اندرونی باغ را در قالب زمین‌های تفکیک شده به تملک افراد مختلف در می‌آورد.
رضاخان بعدها بخش خریداری شده توسط خود را به وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه واگذار کرد. بعدها با تغییراتی که در ساختار وزارتخانهها به وجود آمد، وزارت فرهنگ به عنوان جایگزین وزارت معارف، مالکیت عمارت مسعودیه را در اختیار گرفت. همچنانچه بعد از آن، این بنا به تملک وزارت آموزش و پروش رسید و تا سال ۱۳۷۶ در اختیار این وزارتخانه باقی ماند و سپس با تصویب هیئت دولت در اسفند ۱۳۷۶ مالکیت عرصه و اعیان ساختمان قدیمی وزارت آموزش و پرورش، واقع در خیابان اکباتان به سازمان میراث فرهنگی کشور منتقل و مابقی اراضی و املاک همچنان در اختیار آموزش و پرورش باقی ماند. سازمان میراث فرهنگی کشور نیز پس از بازسازی و ثبت ساختمان در فهرست آثار ملی (شماره ۲۱۹۰، ۲۷ دی ۱۳۷۷) آن را در اختیار صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی قرار داد.
بایستی در پایان به این نکته اشاره کرد که در طول زمان عمارت مسعودیه کاربری‌های مختلف دیگری نیز به خود گرفت. از جمله در سال ۱۳۰۴، انجمن معارف سنگ بنای کتابخانه ملی ایران را در یکی از اتاقهای آن بنا نهاد. همچنانچه اولین موزه رسمی ایران نیز برای مدتی در این مکان به فعالیت پرداخت. همچنین در دهه چهل برای مدتی کوتاه از آن به عنوان دانشکده افسری بهره‌برداری گردید.
منبع:صبح تهران
درباره نویسنده
نویسنده