مسجد کوشک؛ معماری خراسانی با مصالح بومی

رجبعلی لباف خانیکی باستان شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: یکی از قدیمی‌ترین مسجدهای ایران «مسجد کوشک» واقع در سمت شمال شرقی شهر کهن تون واقع است (تا سال۱۳۱۴ خ شهر فردوس تون نامیده می‌شد). اهمیت مساجد اولیه و ازجمله مسجد کوشک به لحاظ معماری در این است که با ساخت آن‌ها فضای عبادی جدیدی به نام  «مسجد» در ایران پایه‌گذاری شد و همان مسجد صدها سال نماد دین جدید ایرانیان به نام «اسلام» شد و البته ساختار آن به مقتضای زمان و به مذاق معماران ایرانی تغییر کرد.

مسجد کوشک مانند دیگر مسجدهای آغاز اسلام احتمالا در دههٔ سوم ه.ق بر روی نقشه‌ای ساخته شده که مسلمانان با خود از مدینه آورده بودند و آن، نقشهٔ «مسجدالنبی» بود. مسجدی که به دستور پیامبر اسلام در سال ۱ ه‍/۶۲۲ م و در مجاورت خانه حضرت محمد (ص) در مدینه ساخته شد. آن مسجد در ابتدا یک زمین مربع‌شکل محصور در دیوارهای خشت و گلی بود که بعدها در سمت قبله آن  ۳۸ ستون چوبی (تنه نخل خرما) در دو ردیف ۱۹ تایی در زمین نصب شد و بر فراز آن‌ها پوششی از برگ خرما استوار و آن فضای سرپوشیده به «ظلًَه» (سایه‌بان) معروف شد و نقشهٔ همان مسجد الگو و سرمشق مسجدهای اولیه در ایران قرار گرفت و بعدها به «سبک خراسانی» معروف شد، اما در آن زمان اوضاع فرهنگی و تمدنی ایران با عربستان متفاوت بود، مساکن مردم عربستان یا سیاه چادر بود یا خانه‌های محقر خشت و گلی در حالی که در ایران شاهکارهای معماری چون ایوان مدائن و گنبدهای بلند و باشکوه بر فراز معبدها و کاخ‌ها با آجر، سنگ و گچ ساخته می‌شد.

ایرانیان و خراسانیان که از نابسانی‌های انتهای عصر ساسانی و اشغال صفحات شرقی خراسان توسط هپتالیان رنج می‌بردند، دین مبین اسلام را پذیرا شدند و نقشه مسجدالنبی را جهت ساخت نخستین مسجدها الگو قرار دادند اما لزومی ندیدند که از تنه و برگ خرما در اسکلت و پوشش بنا استفاده کنند زیرا فنون بسیار پیشرفته‌ای برای ایجاد ستون‌های خشت و گلی، سنگی  یا آجری داشتند و قادر بودند گنبدهای زیبا و طاق‌های بلند گهواره‌ای بسازند بنابراین نخستین مسجدها در قاین، تون، خوسف، فهرج، اصفهان، شوش، تیسفون و دامغان را برگرفته از نقشه مسجدالنبی با ستون‌های خشت و گلی، طاق‌های هلالی و چشمه طاق‌های گنبدی ساختند و با گچ و گاه با رنگ آن‌ها را آراستند. معماران ایرانی از همان آغاز ضمن پذیرش اسلام، با معماری استقلال فرهنگی خود را از عرب‌ها نشان دادند به این معنی که دهانهٔ میانی ظله (شبستان) را عریض‌تر گرفتند تا ایوان را در ذهن القا کنند.

در سال ۳۶۳ ه.ق برای نخستین بار در سمت قبلهٔ مسجد ‌«نی‌ریز» فارس و شاید هم‌زمان یا کمی بعد در مسجد «قاین» به قول ناصرخسرو بلندترین ایوان خراسان را تعبیه کردند و بالاخره در جهت پیمودن مسیر تکاملی، در دوران سلجوقی (۵۹۰ -۴۲۹ه.ق) نه تنها چهار ایوان در چهار سوی مسجد جامع اصفهانی تعبیه کردند بلکه یک چهارطاقی در انتهای ایوان قبله معروف به «گنبد خواجه نظام‌الملک» ساختند و دو عنصر معماری «چهارطاقی» و «ایوان» را که در حافظه تاریخی‌شان از قداست و محبوبیت برخوردار بود، به صحنه آوردند و سنت‌های معماری ایرانی را احیاء کردند و شاهکارهای معماری اصفهانی، یزد، نائین، مشهد، شیراز، قم، ساوه و قزوین را ساختند.

مسجد کوشک تون که همانند مسجد اولیه قاین احتمالا در سال‌های ۲۹ یا ۳۰ ه.ق و در مسیر حرکت فاتحانهٔ اعراب به سمت نیشابور ساخته شد، شباهت تام به مسجد اولیه قاین در محلی به نام «شازده حسین» دارد که با انهدام یک بنای کهن بر روی یک کف گچ‌اندود متعلق به عصر ساسانیان ساخته شده است.

در مسجد کوشک هم یک شبستان یا تالار ستون‌دار همانند مسجدالنبی وجود داشته که اکنون ۶ ستون با گوشه‌های تزیینی ستون نما در سمت قبله قابل تشخیص است. ستون‌ها خشت و گلی با اندود گچ با قاعده مربع و حجیم‌تر از ستون‌های مسجد اولیه قاین هستند شاید دلیلش این باشد که مسجد کوشک از وسعت زیاد یا ارتفاع زیادتر برخوردار بوده زیرا میزان ضخامت دیوارها و ستون‌ها با وزنی که بر آن‌ها تحمیل می‌شده نسبت مستقیم داشته است. بر دیوار قبله احتمالا محرابی در عصر سلجوقیان تعبیه شده و کتیبه‌ای به خط کوفی گلدار بر آن نوشته شده است. اگر این فرضیه درست باشد باید پذیرفت که مسجد کوشک همانند مسجدالنبی در ابتدا فاقد محراب بوده و بعدها محراب به آن افزوده شده است.

بی‌تردید با توجه به ابعاد ستون‌ها وسعت مسجد زیاد و ادامه آن به سمت شمال شرق بوده که به علت نامعلوم منهدم شده و به جای آن در دوران تیموریان صحن و شبستانی آجری ساخته شده است مسجد کوشک با وسعت زیاد و ساختار منسجم و مستحکمی که داشته نشان از اهمیت و رونق تون در قرون اولیه اسلام داشته کما اینکه مقدسی، ناصرخسرو و حمدالله مستوفی آن شهر، برج و بارو، بازار، خندق و مسجدش را ستوده‌اند.

مسجد کوشک فردوس به شماره ۱۱۹۹۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

میراث آریا