مسجد کبود تبریز، شاهکاری از هنر و معماری

 

 

 شهر تبریز مرکز آذربایجان شرقی همیشه یکی از پنج مقصد اصلی لیست سفر گردشگران بوده و شاید همین دلیل خوبی باشد که به جا‌های دیدنی و تاریخی گردشگری آن بپردازیم. بین تمام مکان‌های دیدنی این شهر، مسجدی بسیار زیبا و دیدنی وجود دارد که از هر لحاظ با دیگر مکان‌ها متمایز است. مسجد کبود تبریز یا گوی مچید کبودی‌های زیادی از مشکلات زمانه دارد، اما با وجود همه این فراز و نشیب‌ها همچنان سرپا ایستاده و سربلند است.

 

 

با این که آق قویونلو فقط یک اثر برای تبریز به جا گذاشتند، اما همه می‌دانند که به بهترین نحو این‌کار را انجام دادند. حدود سال ۴۵۰ شمسی بود که خاتون دربار جهانشاه او را به ساخت مسجدی بزرگ و زیبا در تبریز تشویق کرد. ساختمانی زیبا که نظیر آن در هیچ جای ایران نباشد. مَثَل کار نیکو کردن از پر کردن است را شنیده‌اید؟ جان بی‌گم خاتون با تشویق و جهانشاه با ساخت مسجد به بهترین شکل تا همین الآن حدود ۶۰۰ سال است که نام خود را زنده نگه داشته‌اند.

 

 

 

 

هرکس که وارد ساختمان این بنا شده و زیبایی‌های آن را به چشم می‌بیند، نمی‌تواند منکر زیبایی، معماری خوب و هنرمندی در این مسجد شود. هرچند این مسجد سال‌ها پیش با زمین لرزه مهیبی آسیب جدی دیده و زیبایی‌هایش به دست تاریخ سپرده شد، اما هنوز هم کاشی‌کاری، آینه‌کاری و رنگ زیبای آبی کبود مسجد چشم‌نوازترین قاب تصویر را به تماشاگران نشان می‌دهد.

 

 

 

بانیِ ساخت این مسجد باشکوه، ابوالفضل جهانشاه بن قره یوسوف از امرای قراقویونلو‌ها است. نظارت بر ساخت این مسجد بر عهده‌ی همسر وی (و به گفته برخی دیگر دخترش صالحه) جان بیگ خاتون بوده و سرکاری آن بر عهده عزالدین بن ملک قاپوچی بود. با توجه به کتیبه‌ای که در سر در ورودی و مزین به کاشیکاری‌های معرق به خط رقاع نصب شده است، اتمام ساخت مسجد کبود در سال ۸۷۰ هجری قمری رقم خورده است. البته این تاریخ مربوط به اتمام کاشیکاری‌هاست و ساخت بنا چند سال پیش از سال ۸۷۰ هجری قمری شروع شده بود. بر روی این کتیبه، اسامی عمارت مظفریه و نعمت الله بن محمد البواب، هنرمند برجسته آذربایجانی نوشته شده است که خطاط و طراح نقوش مسجد کبود بوده است.

 

 

 

مسجد کبود که غنای رنگ کاشی‌هایش روزگاری دل هر نمازگزاری را بوده بود امروزه به دست گذر زمان آسیب‌هایی جدی دیده است. در سال ۱۱۹۳ هجری قمری، در اثر زلزله‌ای بنای این مسجد آسیب‌هایی جدی دید و حتی گنبد آن نیز ریزش کرد. امروزه از آن تنها یک سردر و چند پایه بر جای مانده است. اما همین باقی‌مانده‌های کم نیز به خوبی توانسته است شکوه و هنر معماریِ این مسجد فیروزه‌ای را به رخ جهانیان بکشد.

 

 

از نام‌های دیگری که برای مسجد کبود استفاده می‌شود «مقبره جهانشاه» است. این نام به این دلیل به این مسجد اطلاق می‌شود که دو قبر در سردابه شبستان کوچک جنوب مسجد واقع شده است. بنا به نظر پژوهشگران و روایت‌هایی تاریخی، این دو قبر متعلق به جهانشاه و همسر وی هستند.

 

 

تنوع و ظرافت کاشی‌کاری و انواع خطوط به کار رفته در این مسجد و به خصوص رنگ لاجوردی کاشی‌کاری‌های معرق آن سبب شده است که این مسجد به فیروزه جهان اسلام شهرت یابد. این مسجد آنقدر زیبا و جذاب است که با وجود این همه صدماتی که در با گذر زمان دیده است هنوز هم هنر دوستان را شگفت زده می‌کند. کاشی‌های معرق و نقش و نگار‌های دقیق و پر از جزئیات به کار رفته در نمای داخلی و خارجی چیزی است که مسجد کبود را تا این حد پرآوازه و زیبا کرده است و اثر اعجاز انگیز به وجود آورده است. بخش اعظم مسجد از آجر ساخته شده است، هرچند که در قسمت‌هایی از آن سنگ‌های کمیاب نیز استفاده شده‌اند. با نگاهی اجمالی به بقایای مسجد کبود، کاملاً مشخص است که همه آجر‌ها با گچ بندکشی شده‌اند.