مسجد رانگونی آبادان، نمادی از همزیستی تاریخی و معماری

آبادان در روزگار جنگ جهانی دوم یکی از شهرهای پیشرفته خاورمیانه بود و پالایشگاه نفت آن آوازه جهانی داشت. با آغاز جنگ در ٩ شهریور ١۳١٨ برابر با یکم سپتامبر ١٩۳٩ و اشغال ایران از سوی متفقین انگلیسی ها بنزین و سوخت رایگان پالایشگاه آبادان را در اختیار داشتند. با خاموشی جنگ از آنجا که آوازه آبادان در همه جا به دلیل نفت پیچیده بود نه تنها شهروندان کشورهای بیگانه بلکه شهروندان شهرهای لارستان و سراسر استان پارس، بوشهر، هرمزگان، بختیاری ها، کهگیلویه و ممسنی، استان اصفهان و سراسر ایران نیز برای کار به آبادان آمده و در این شهر زندگی می کردند. آبادان به گونه دوبی و قطر شاخاب پارس امروز بود. پیش از آنکه به مسجد یا نیایشگاه رانگونی های آبادان پرداخته شود، باید گفت پیشینه نگاران گستره نفت نوشته اند که شهر مسجد سلیمان استان خوزستان در سحرگاه ۵ خرداد ١٢۷٨ خورشیدی برابر با ١٩٠١ میلادی همزمان با اذان صبح در روزگار دودمان قاجار شاهد چاه نفت شده است. گزارش نخستین فوران نفت از دل زمین نه تنها به گوش مردم شهرهای ایران و سراسر غرب آسیا بلکه به گوش مردم جهان نیز رسید. با پا در میانی «آنتوان کتابچی خان» شهروند گرجی تبار ایرانی، قرار دادی میان دربار قاجار با «ویلیام ناکس دارسی» انگلیسی بسته شد و مظفرالدین شاه آن را امضا کرد. پس از آن برای شش دهه کاوش و بهره برداری از نفت ایران به انگلیسی ها  واگذار شد. گوشه هایی از این قرار داد فراز و فرودهایی پیدا کرد که در پژوهش ساختمان مسجد رانگونی آبادان نمی گنجد. کوتاه سخن آن که با کُندی در پیشروی کار، سختی های پیشِ روی شرکت نفت برمه و کارگران آن بر سر هزینه با «دارسی»، بالا گرفت. سرانجام در بامداد پنجم خرداد ١٢٨۷ برابر با بیست و ششم ماه می میلادی ١٩٠١ که همه کارگران در خواب بودند، با بلند شدن بخار گازِ از دل زمین همراه با  غناهشت،« آرنولد ویلسون» افسر  انگلیسی از شکر خواب سپیده دم پرید و نفتِ چاه سرانجام تا چندین متر فوران کرد.

بـنابراین شهروندان کشور انگلستان و کسانی که برایشان کار می کردند از جمله هندی ها  و بخش پاکستانی آن نیز برای کار به خوزستان آورده شدند. چون بخشی از کارکنان شرکت برمه ای را مسلمانان و حتا غیر مسلمان میانمار تشکیل می دادند نیاز به یک نیایشگاه یا مسجد داشتند. نمای این ساختمان پرسش برانگیز است که می بایست در این باره بیشتر پژوهش شود. چرا که تنها مسجد هایی که مناره نداشتند یکی خانه پیامبر اسلام و دیگری مسجد شیخ لطف الله در اصفهان که ویژه خانواده دربار صفوی بود می باشد. البته در خوزستان نیز مسجد شیخ نبهان عامری اهواز مناره نداشت. مسجد ها در روزگار قاجار بیشتر دارای مناره بودند. حال چرا این مسجد بدون مناره است شاید هسته نخست این ساختمان برای نیایشگاه غیر مسلمانان بوده باشد. به هر روی در این باره به پژوهش های بیشتری نیاز است. این مسجد در نزدیکی ورودی شرکت نفت آبادان شالوده ریزی شد. در بالا رفتن ساختمان مسجد، برمه ای ها از کارگران هند و بخش پاکستان آن روزگار هند نیز استفاده می کردند. پیش نماز و گردانندگان نیایشی مسجد رانگونی ها را شیخ عبدالرشید مندل، جاج آقا  رانگونی، شیخ قادری هندی و محمد اسلم راجا  بر عهده داشتند.

مـیانمار یا برمه در جنوب خاوری آسیا قرار دارد. با کشورهای لائوس، چین، تایلند، دریای آندامان و شاخاب بنگال (خلیج بنگال) هم مرز است. بزرگ ترین شهر برمه، یانگون  یا «رانگون» می باشد. بیشتر شهروندان میانمار دارای باور های بودایی، مسیحی و مسلمان هستند اما شهروندانی با باورهای دیگر نیز در این کشور زندگی می کنند. با شمار بالای جمعیت بودایی میانمار، شاید در آبادان هدف نخست ساختن نیایشگاه بودایی بوده باشد. از سویی شاید شمار بالای بودائیان میانماری آبادان کم شده و جای خود را به مسلمانان میانماری سپرده باشد.

سـبک معماری مسجد رانگونی آبادان که نمایی از معماری سنتی هندی دارد با گچبری های دلپذیر و برجسته همراه با به کارگیری سیمان و حتا  ساروج به ویژه در شبستان این مسجد خیره کننده است. حکاکی «بسم الله الرحمن الرحیم» در پیشانی تاق به گونه « ولا غالب الی الله» در کاخ الحمبرا (الحمراء) خلفای عرب در جنوب اسپانیا بوده و چشمگیر است. مسجد رانگون آبادان با مسجد های نه تنها ایران بلکه کشورهای سراسر خاورمیانه تفاوت دارد. معماری آن از شیوه دو مناره ای مسجد های ایرانی و مناره مسجد های عربی دنباله روی نکرده است. نمای بیرونی ساختمان ریشه در معماری سنتی هندی، میانماری و حتا معماری لائوس، ویتنام و کامبوج دارد. از این دیدگاه میراث فرهنگی ایران می بایست با هزینه و کمک گرفتن از معماران هندی و میانماری برای بر پا نگاه داشتن و بازسازی این مسجد تلاش شایسته کند. درست به همان گونه که پیش از انقلاب معمار ایتالیایی «اوزینو گالدیری» در عالی قاپوی اصفهان بازسازی بسیار ارزشمندی انجام داد.

 بـه گونه معماری مسجد رانگونی آبادان، نیایشگاه هندوها در شهر بندرعباس نیز دارای یک معماری بی همتا است. برای نگهداری از این دو ساختمان وزارت میراث فرهنگی می بایست با در نظر داشتن آینده صنعت گردشگری، هر چه زودتر دست به کار بازسازی این دو ساختمان شود و از آن ها نگهداری کند تا گامی برای تنوع در به نمایش گذاشتن بر جا مانده های معماری کشور باشد. شوربختانه سال های نخست انقلاب به دنبال بی دانشی سرپرستان میراث فرهنگی، دژهای  سبک «ایبریکا»ی کشور پرتغال در آبخوست های هرمز، لارک و قشم شاخاب پارس فرو ریخت. اکنون ویرانه های آن دژها، جای زایمان گربه و سگ های ویلان است.

آبادان با قرار داشتن در استان خوزستان، نزدیکی به کشور عراق و برجا مانده های ایوان مداین تیسفون آن کشور و همچنین با نزدیکی به چغازنبیل نیاز به بازسازی برجا مانده های تاریخی خود دارد. این شهر پس از اهواز مرکز خوزستان، دومین شهر بزرگ این استان است. گفته می شود نام آبادان ریشه پهلوی دارد. نام رودخانه این شهر «بهمن شیر» نیز ریشه در روزگار بهمن اردشیر ساسانیان دارد. بهرام فره وشی در باره نام این شهر به پژوهش علمی پرداخته و گفتار بودار ناشیانه برخی ورق پاره ها را به زباله دانی تاریخ انداخت.

نـه تنها ساختمان مسجد رانگون آبادان بلکه ساختمان های دیگر شهر از جمله کلیسای گارایت مقدس، موزه هنرهای معاصر، تاریخی و خطی، موزه آبادان و موزه بنزین که از دیدنی های شهر می باشند به بازسازی و نگهداری بهینه نیازمند است. این شهر به دلیل قرار داشتن در جلگه آبرفتی و نزدیکی به کارون و همچنین بخش اروند رود و بهمن شیر برای ساختن و بازسازی ساختمان، به مهندسی علمی و معماران کارکشته نیاز دارد. با نزدیکی مسجد رانگون به اروند رود، نمساری این ساختمان بسیار بالاست. نمساری (رطوبت) در فصل زمستان ٨٩ درجه است. با همه آنچه گفته شد معماران نخستین این مسجد بسیار کارآمد و با دانش بوده اند چرا که این مسجد زیبا توانسته است بیش از یک سده در جلگه آبرفتی آبادان دوام داشته باشد. حتا آینده نگری و دانش معماران این مسجد از مهندسان ساختمان های دو قلوی متروپل آبادان نیز بیشتر بوده است.

مـسجد رانگونی های آبادان در ٩ فروردین ١٣۷٨ به شماره ٢٢٨٩ در فهرست برجا مانده های تاریخی کشور به ثبت رسید اما پس از جنگ هشت ساله در ابر و باد و مه و خورشید فلک رها بوده و پناهگاهی برای گربه و سگ های ترکش خورده جنگ صدام شد. اینک دهه ها از جنگ گذشته و این ساختمان به بازسازی آبرومند آنه نیازمند است.

بـرای این گفتار کوتاه گزارش های رسانه ای در باره مسجد رانگونی آبادان، مقالات نگارنده در باره خوزستان و دژهای پرتغالی هرمز، قشم و لارک در کتاب: « جرز و آوارهای طلایی» و  کتاب های «نفت تمدن صنعتی و معماری در خوزستان» نوشته سیروس باور، چند یادمان از صنعت ملی شدن نقت در آبادان و … از نصرت الله بختور تاش و چند کتاب و دیدگاه علمی بهرام فره وشی در باره نام شهر آبادان بررسی شده است

دکتر محمود دهقانی نویسنده و پژوهشگر معماری و شهرسازی