«مسجد جامع افین» امانت‌دار سنت‌های معماری ایرانی
مسجد مهم‌ترین نماد اعتقادی، فرهنگی و هنری در ممالک اسلامی است که در طول زمان همواره از تغییر و تحولات اجتماعی و اقلیمی تاثیر پذیرفته و دگرگون شده است.
رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس،اظهار کرد: در ایران مساجد اولیه تحت تاثیر «مسجدالنبی» در مدینه به صورت شبستانی و با استفاده از ستون‌های متعدد ساخته می‌شدند اما از شکل‌گیری نخستین مسجد، معمار ایرانی نشانه‌هایی از هویت ملی خود را در آن لحاظ می‌کرد، مانند کهن‌ترین مسجد بر جای مانده در فهرج یزد که به جز نقشه که برگرفته از مسجدالنبی است. دیگر اجزا و اندام‌ها مانند مصالح، ستون‌ها، طاق‌ها، گنبدها و نغول‌های تزئینی تداوم سنت‌های گذشته است.
وی ادامه داد: جالب و قابل تامل است که معمار ایرانی همواره امانت‌دار ارزش‌های پذیرفته شده تاریخی در ایران زمین بوده است؛ به عنوان مثال ایوان و چهار طاقی ۲ عنصر اصلی در معماری ایران پیش از اسلام بوده و معمار مسجد فهرج خط بام دهانه میانی شبستان را بلندتر گرفته تا خاطره ایوان را تداعی کند، در همان مسجد طاق‌ها مانند دوران ساسانی تخم مرغی و گنبدها عرقچین هستند.
این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: ایوان در مساجد شبستانی کم‌کم جای خود را باز کرد و در نهایت در سال ۳۶۳ هجری قمری در مسجد جامع نیریز و زودتر یا دیرتر از آن در مسجد جامع کهن قاین «ایوان» در میانه فضای ستون‌دار یا شبستان تعبیه شد.
لباف خانیکی خاطرنشان کرد: مسجد جامع قاین در اثر زلزله‌ای در سال ۴۵۸ هجری قمری ویران شده و در پی جابه‌جایی شهر، نقشه و مصالح ساختمانی مسجد جامع به شهر جدید حدود ۳۰۰ متری مسجد کهن نقل مکان کرده و مسجد کنونی همانند مسجد کهن در مقیاسی کوچک‌تر به سال ۷۹۶ هجری قمری ساخته شده و بعدها با استفاده از همان نقشه «مسجد جامع افین» ساخته شد.
وی افزود: مسجد جامع افین از نوع مساجد معدود یک ایوانی در روستای افین در ۷۹ کیلومتری قاین واقع است؛ این مسجد در دوران تیموری و با الگوبرداری از مسجد جامع قاین با تفاوت‌های جزئی ساخته شده است. در آن دوران مساجد معمولا چهار ایوانی ساخته می‌شد اما مسجد افین همانند مسجد کنونی قاین برخلاف سنت معمول به شیوه تک‌ایوانی ساخته شده است. مسجد افین برخوردار از میان‌سرای نسبتا وسیعی است و بر سه سوی میان‌سرای مسجد غرفه‌هایی با اختلاف ارتفاع نسبت به کف ایجاد شده‌اند.
لباف‌خانیکی ادامه داد: ایوان بلند قبله در میان ۲ رواق یا شبستان بر میان‌سرا اشراف دارد که اگر چه سقف جناقی ایوان فروریخته اما هنوز پر شکوه و زیباست. بر ۲ سوی رواق‌ها شالوده استوانه‌ای ۲ مناره استقرار یافته است؛ در حالی که قسمت بالایی مناره‌ها مقطع هشت‌ضلعی داشته است.
این باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: در میانه هر یک از مناره‌ها پلکان مارپیچی ساخته شده تا ارتباط طبقه فوقانی رواق‌ها و ماذنه مناره‌ها را با کف رواق‌ها امکان‌پذیر سازد. پوشش رواق‌ها با استقرار چهار چشمه طاق بر فراز ستون‌ها و جرزهای طرفین اجرا شده است.
وی اضافه کرد: شالوده دیوارها و مناره‌ها سنگ‌های لاسه دم‌دار و فراز دیوارها آجر با ملات گچ و ماسه است. نمای بیرونی رواق‌ها، بدنه‌ها و اسپر انتهایی ایوان به صورت ۲ طبقه نمایانده شده و بر فراز بدنه‌ها درگاهی‌هایی با طاق جناقی به غلام گردش‌ها باز شده و بر نمای اسپر ۲ غرفه محرابی شکل به زیبایی و تناسب بر روی هم تعبیه شده است.
لباف‌خانیکی ادامه داد: از جمله تفاوت‌های این مسجد با مسجد قاین این است که در این مسجد سه اطاق مربع گنبددار در انتهای ایوان ایجاد شده که شاید معمار خواسته است مجاورت چهارطاقی و ایوان را در کنار هم یادآور شود.
وی خاطرنشان کرد: در مسجد جامع افین به جنبه زیبایی آن توجه زیادی مبذول شده است، علاوه بر ساختار متوازن مسجد و قاب‌بندی‌های موزون سعی شده که با اجرای تزئینات گچی و رعایت تقارن جلوه مطلوبی به منظر بنا داده شود.
لباف‌خانیکی عنوان کرد: تزئینات گچی به فرم‌ها و شکل‌های گوناگون، در نقاط مختلف اجرا شده است. گاه کتیبه ثلث بر ازاره دیوارها و فراز محراب نگاشته شده که در پایان یکی از آن‌ها «عمل استاد فخرالدین قاینی» باقی مانده و گاه به نقوش هندسی، زیر طاق‌ها را آراسته و گاه اسلیمی‌ها، گل و برگ‌های زیبا فراز محراب را آراسته‌اند و گاه فضاهای خالی محرابی شکل بر اسپر ایوان ایجاد کرده و گاهی در هیات ستاره، شمسه و اشکال هندسی بر زیر سقف اطاق میانی پشت ایوان نقش بسته است؛ نقش‌هایی که بناهای کهن‌تر از آن را نیز آراسته‌اند.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: از موارد جالب توجه این مسجد منبر آجری آن در انتهای ایوان قبله است که گویا تزئیناتی داشته و در حدود ۱۰۰ سال پیش که مسجد بر اثر زلزله‌ای آسیب دیده، آجرهای فروریخته از محل برده شده و تزیینات منبر هم زایل شده است. از آغاز دهه ۱۳۶۰خورشیدی سازمان میراث فرهنگی خراسان اقدامات مرمتی و تثبیت را در بنا انجام داده و به بقای مسجد جامع افین کمک کرده است اما این بنا همچنان نیازمند مراقبت و معرفی بیشتر است.
ایسنا
درباره نویسنده
نویسنده