مسجد جامع، شریف‌الملک بزرگ و میرزاتقی، واجد شرایط ثبت جهانی

مسئولان برخی استان‌ها مانند کرمانشاه و مرکزی نیز در اخبار اعلام کرده‌اند که به دنبال ثبت جهانی کردن یک یا چند مسجد شهر خود هستند؛ حال با توجه به آنچه بیان شد و وجود ۱۸۶ مسجد در بافت شهری همدان که طی دوران اسلامی و به‌خصوص دوران معاصر ساخته شده‌اند و مسجد جامع که یک اثر تاریخی مذهبی غنی با قدمتی ۲۰۰ ساله است، برای اطلاع از وضعیت ثبت جهانی آن‌ها با دکتر سعید علی‌تاجر، دانشیار و عضو هیئت‌علمی گروه معماری که هم‌اکنون رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان است، گفت‌و‌گو کرده‌ایم که نتیجه را در ادامه می‌خوانید:

رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه مسجد جامع همدان یکی از مساجدی است که می‌تواند واجد شرایط ثبت جهانی شدن باشد، گفت: متأسفانه مساجد جدید خیلی بد ساخته می‌شوند و مساجد قدیمی همدان نیز آن ویژگی‌هایی که برای میراث تاریخی بودن نیاز است را ندارند و در حد مساجد اصفهان، یزد و نائین نیستند.

سعید علی‌تاجر با اشاره به اینکه اگر بخواهید بدانید آیا شرایط مساجد همدان مطابق با مؤلفه‌های یونسکو هست یا خیر؟ پاسخ خیر است، اظهار کرد: مساجد همدان دارای مؤلفه‌های مورد نیاز یونسکو نیستند.

* قسمت جدید ساخته‌شده مسجد جامع همدان فاقد ویژگی‌های معمارانه و هنرمندانه

وی درخصوص مسجد جامع همدان ابراز کرد: مشکل مسجد جامع این است که آن ضلع روبه‌روی قبله که به شبستان شهیدمدنی معروف است، متأخر بوده و با آهن ساخته شده که ویژگی‌های معمارانه و هنرمندانه ندارد و قسمت تاریخی قاجار را خراب کرده است.

این استاد دانشگاه در ادامه تصریح کرد: هنگامی که وارد این مسجد می‌شوید، می‌بینید سمت راستتان تخریب شده، البته آن تخریب به همت آیت‌الله شهیدمدنی دوباره ساخته شده است، اما به‌دلیل ساخت بد، باید آن را پوشاند و نشان نداد؛ چراکه اگر یونسکو این فضاها را مشاهده کند، نسبت به آن‌ها حساس می‌شود و حتی ممکن است به دیدگاه یونسکو در رابطه با قسمت تاریخی نیز ضربه بخورد.

* نباید مناره‌های مسجد جامع به مغازه تبدیل شوند

علی‌تاجر با عنوان اینکه در ذهن ارزیابان یونسکو این پرسش ایجاد خواهد شد که کنار چنین اثر تاریخی و این گنبد زیبا چرا چنین چیزی ساخته شده است؟ گفت: مناره‌های این مسجد در خیابان اکباتان خالی و به مغازه تبدیل شده است؛ درحالی که خالی کردن داخل مناره ازنظر فنی و سازه‌ای یعنی صدمه جدی زدن به ساختمان مسجد و انجام چنین کارهایی باعث سقوط این بناها از جایگاهشان خواهد شد.

* مسجد جامع و تعداد کمی از مساجد همدان را می‌توان کاندید ثبت جهانی کرد

رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه ازنظر الفبای معماری مسجد جامع و تعداد کمی از مساجد همدان را می‌‎توان کاندید ثبت جهانی کرد، اظهار کرد: این مساجد دچار دست‌کاری‌هایی شده‌اند و اساساً اصول معمارانه در آن‌ها رعایت نشده است؛ مرمت بخشی از موضوع بوده که درصورت آسیب بنا، افراد متخصصی کار تعمیر را انجام می‌دهند؛ البته مرمت‌کاران گذشته که در این مساجد فعالیت داشته‌اند نیز دارای تسلط کافی در این حوزه نبوده‌اند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه به‌دلیل سردی هوا در همدان بیشتر مساجد شامل شبستان بوده و حیاط مسجد در این شهر خیلی مورد توجه نبوده است، افزود: مسجد جامع و تعداد کمی از دیگر مساجد مانند شریف‌الملک بزرگ، میرزاتقی جزء مساجد واجد شرایط برای ثبت جهانی هستند.

علی‌تاجر تأکید کرد: ما در همدان می‌‎توانیم یک زبان مشخصی از مسجد را شناسایی کنیم، اما این موضوع هم‌اکنون بسیار ضعیف شده است.

* ساخت مساجد جدید در همدان به افراد متخصص سپرده شود

وی در بخش دیگر سخنان خود با اشاره به اینکه ساخت مساجد جدید در همدان باید به افراد متخصص و اهل سپرده شود، افزود: سپردن این موضوع به نااهل و نابلد درست نیست. مساجد جدید با کمک‌های مردمی ساخته می‌شوند و هیئت‌امناها نیز عمر خود را برای بنای مساجد می‌گذارند، اما چون ساخت به افراد خبره سپرده نمی‌شود، طراحی و سپس ساخت آن‌طور که باید، نخواهد شد.

* ساخت مسجد یک موضوع سهل و ممتنع است

این استاد دانشگاه با بیان اینکه موضوع ساخت مسجد یک موضوع سهل و ممتنع است، توضیح داد: سهل به این معنا که ما در مسجد یک سالن و وضوخانه داریم که ممکن است در طراحی برخی مساجد مغازه نیز اضافه شود و یا سایر موارد، اما اصل مسجد شامل سالن نماز و وضوخانه‌ها است.

* ساخت مسجد کار هر کسی نیست

وی تأکید کرد: ساخت و طراحی مسجد در عین سادگی و سهل بودن، ممتنع است و ممتنع بودن به معنای دست‌نیافتنی بوده و به این موضوع اشاره دارد که ساخت مسجد کار هر کسی نیست؛ چراکه ساخت مسجد به‌عنوان محلی که مردم قبولش داشته باشند و مکانی برای عبادت و نماز خواندن، ساده نیست.

* مسجدسازی کار هنرمندانه و ظریفی است

علی‌تاجر با عنوان اینکه مساجد امروزی شبیه به سوله ساخته شده‌اند، اظهار کرد: بیشتر مساجدی که تازه ساخته شده‌اند، همانند کارگاه‌ها بوده و صنعتی، خشن و فاقد روح مسجد هستند؛ چراکه به دست افراد توانمند و کاربلد ساخته نمی‌شوند، درحالی که مسجدسازی کار هنرمندانه و ظریفی است و نباید افراد نابلد وارد این کار شوند.

* فضای معماری با انسان حرف می‌زند و بر او تأثیر می‌گذارد

رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با تأکید بر اینکه فضای معماری با انسان حرف می‌زند و بر او تأثیر می‌گذارد، گفت: هر فضایی باید براساس کاربری آن طراحی و ساخته شود؛ بنابراین باید ساخت مساجد به افرادی که شایستگی و اهلیت دارند، سپرده شود.

با توجه به آنچه بیان شد، مرمت و هرگونه ساخت‌وساز مساجد باید توسط افراد متخصص انجام شود تا به معماری آن بنا ضرر نرساند؛ اما متأسفانه در گذشته با عدم توجه به این موارد، آسیب جدی به مساجد همدان وارد شده، به‌طوری که می‌تواند آن‌ها را از قافله ثبت جهانی مساجد جا بگذارد.

مساجد از دیرباز یکی از فضاهای با اهمیت برای اقامه نماز، نیایش و برگزاری مراسمات مختلف بوده، هستند و خواهند بود که نقش اساسی در تعاملات اجتماعی دارند و باید معماری آن‌ها خاص و با دقت کافی باشد؛ اما این‌روزها کمتر شاهد ساخت مساجدی همچون مسجد شیخ‌لطف‌الله اصفهان و مسجد نصیرالملک شیراز هستیم، درحالی که انتظار می‌رود ما نیز چون گذشتگان آثار گران‌بها و چشم‌نواز در تاریخ به یادگار بگذاریم.

نکته دیگر اینکه به گفته معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمانشاه، دو مسجد تاریخی این استان یعنی مسجد عمادالدوله در کرمانشاه و مسجد عبدالله بن عمر در ریژآو، این ظرفیت را دارند که جزء مساجد کاندیدای ثبت جهانی شدن قرار گیرند. طبق اذعان معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی استان مرکزی نیز مسجد جامع ساوه در فهرست پیشنهادی ثبت جهانی مساجد کشور قرار گرفته است.

حال سؤال این است که چرا موضوع نگهداری و تعمیر اصولی بنای مساجد همدان همچون دیگر شهرها تاکنون مورد توجه نبوده است؟

آیا مساجد پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین سهمی از ثبت جهانی در آینده خواهند داشت یا خیر؟

و آیا هم‌اکنون برای حفظ این بناها برنامه‌ای مد نظر قرار دارد؟