«مسجد المعمار»؛ نگین ۴۵۰ ساله جده که معنویت و هنر را به تماشا گذاشته است

در میان گذر «شارع العلوی» و در نزدیکی میدان اصلی منطقه تاریخی جده  که امروزه با نام «جده‌البلد» شناخته می‌شود، یکی از چشم‌نوازترین و باشکوه‌ترین آثار معماری عربستان قرار گرفته است؛ بنایی چون تابلوی هنری که بر پیکره مسجدی تاریخی نقش بسته و «المعمار» نام گرفته است. پیشینه این مسجد به بیش از چهار قرن و نیم پیش بازمی‌گردد.

بر اساس کتیبه‌ای که بر بالای محراب مسجد نقش بسته، ساخت این مسجد در سال ۱۰۹۳ هجری قمری آغاز شده و به نام سازنده‌اش، مصطفی معمار پاشا، یکی از فرماندهان عثمانی درجده ، نامگذاری شده است. «المعمار» دومین مسجد کهن عربستان به شمار می‌رود و در بافت تاریخی شهر جده واقع شده‌اند.

این مسجد که توسط فرماندار عثمانی برای تسهیل برگزاری منظم نماز جماعت ساخته شده است؛ ترکیبی دل‌انگیز از زیبایی طراحی و اصالت معماری اسلامی است؛ اثری که عمق ریشه‌های تاریخی آن، جایگاهی ویژه و شهرتی چشمگیر برایش رقم زده است.

هرچند در محله‌های قدیمی جده  حارات الشام، المظلوم، الیمن و البحر ، مساجد تاریخی دیگری نیز همچون الپاشا، عکاش و الحنفی قرار دارند، اما «المعمار» مشهورترین و محبوب‌ترین آنهاست.

تابلویی زنده از هنر اسلامی

هنگامی که قدم در مسجد می‌گذارید، حس و حال مسجدالنبی(ص) را در مدینه منوره به یاد می‌آورید. سقف‌های چوبی گسترده، چراغ‌هایی آویخته از سقف و دیوارها و نور لطیفی که در فضا جریان دارد، شما را به سفری روحانی در میان لایه‌های رنگی یک تابلو نقاشی می‌برد..

ظاهر کنونی مسجد، شوق بازگشت به معماری اصیل اسلامی را در دل بازدیدکنندگان زنده می‌کند. احمد الرشیدی، پژوهشگر تاریخ اسلامی، نخستین تجربه حضور در مسجد را این چنین توصیف می‌کند که معماری عثمانی که بر مسجد سایه انداخته، حالتی از قداست و هیبت در فضا می‌نشاند که کمتر در مسجدی دیگر می‌توان یافت.

در ابتدای ورود، کتیبه طولانی از آیات قرآن کریم با خط و نقش زیبای عثمانی نگاه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. گنبد چوبی مسجد در میانه روز به ستونی از نور بدل می‌شود که انگار زمین را به آسمان پیوند می‌دهد.

مشابه حرمین شریفین، «مؤذّنه» یا جایگاه چوبی اذان از شاخص‌ترین عناصر مسجد است؛ سازه‌ای نفیس با نقوش برجسته و قطعاتی از هنر اصیل «ارابیسک» که یادآور شکوه معماری عثمانی است.

با وجود قدمت بیش از چهار قرن، طراحی مسجد دقت چشمگیری در ارتباط با مسیرهای دسترسی دارد؛ به‌گونه‌ای که برای سهولت ورود نمازگزاران، دو ورودی در نظر گرفته شده است: یکی از سمت شرق (با چند پله) و دیگری از سمت شمال که مستقیم به فضای مسجد می‌رسد.

احیای میراث فراموش‌شده

تا پیش از سال ۲۰۱۸، این مسجد نیز مانند دیگر بناهای تاریخی جده از بی‌توجهی رنج می‌برد و فرسودگی، آن را از رونق انداخته بود؛ به اندازه‌ای که نمازگزاران از حضور در آن روی‌گردان شده بودند. اما سرانجام با پیگیری‌های فراوان، این اثر ارزشمند مورد توجه قرار گرفت.

این مسجد در چارچوب برنامه «احیای مساجد تاریخی» که توسط سازمان گردشگری و میراث ملی عربستان با همکاری وزارت امور اسلامی و مؤسسه التراث اجرا می‌شود، افزوده شد. هدف این برنامه، بازگرداندن روح زندگی به آثار اسلامی فراموش‌شده در منطقه جده‌البلد بود.

مرمت مسجد چند سال به طول انجامید و تمامی هزینه‌های آن را ملک عبدالله بن عبدالعزی، پادشاه پیشین عربستان، پرداخت. این سومین مسجدی بود که با هزینه شخصی او مرمت می‌شد.

با پایان بازسازی، «مسجد المعمار» در رمضان ۲۰۱۸ پس از افتتاح رسمی توسط شاهزاده سلطان بن سلمان، بار دیگر میزبان نمازگزاران شد و نخستین نماز تراویح پس از سال‌ها در آن برگزار گردید.

در جریان مرمت، تعدادی از چاه‌های آب تاریخی که سابقاً مسجد را تغذیه می‌کردند، کشف شد؛ از جمله چاهی با قطر ۱٫۶ متر و عمق ۳ متر که با سنگی خاص به نام «المنقبی» برداشت‌شده از سواحل دریای سرخ،ساخته شده بود. همچنین مسیری آبی پیدا شد که در زمان کاهش آب چاه مورد استفاده قرار می‌گرفت.

این مسجد بار دیگر به مقصدی محبوب برای زائران و دیگر علاقه‌مندان به میراث عثمانی تبدیل شد؛ کسانی که در راه زیارت مسجدالنبی یا پس از پایان آن، برای ادای نماز به این مسجد می‌آمدند.

نه‌تنها مردم جده و زائران  بلکه بسیاری از گردشگران و بازدیدکنندگان دیگر نیز به‌سبب معماری کم‌نظیر و پیشینه عمیق تاریخی، با وجود فاصله و سختی راه، مشتاق حضور در این مسجد بودند؛ بنایی که هرچند کوچک‌تر از مساجد مدرن امروزی است، اما گرمای معنویت و جذابیتی ویژه دارد.

جایگاه آثار عثمانی در عربستان

با وجود فراز و نشیب‌های روابط سعودی و عثمانی از زمان بیعت خاندان هاشمی حاکم بر حجاز با سلطان عثمانی در سال ۱۵۱۷ و دوره‌های بعدی هماهنگی و اختلاف، دولت عثمانی در دوران سرپرستی شهرهای مقدس مکه و مدینه، بناهای تاریخی متعددی از خود به جا گذاشته است که همچنان یادآور این دوران مهم در تاریخ پادشاهی هستند.

عثمانیان هر سرزمینی را که تحت حاکمیتشان درمی‌آمد، بخشی از هویت خود می‌دانستند و برای آبادانی، توسعه و انتقال دانش، امکاناتی گسترده فراهم می‌کردند. نتیجه این رویکرد، شبکه‌ای گسترده از بناها و آثار تاریخی در سراسر قلمرو عثمانی بود.

با وجود تلاش‌های سیاسی معاصر برای تحریف این دوره، این آثار همچنان حقیقت تاریخی را بازگو می‌کنند؛ زمانی که جهان اسلام شکوفا و اروپا در تاریکی قرون وسطی فرو رفته بود.

«مسجد المعمار» تنها نمونه این میراث در عربستان نیست. از جمله آثار مهم دیگر می‌توان به قلعه قباء اشاره کرد؛ بنایی که سردار عثمانی، فخری پاشا، برای حفاظت از مدینه در برابر هجوم‌ها و حوادث جنگ جهانی اول ساخت و تنها ۱۵۰۰ متر از مسجد قباء فاصله دارد.

شبستان