مروری بر سرگذشت شهر تاریخی ماسوله از نگاه مورخان
تا قبل از قرن ۹ هجری نام و نشانی از ماسوله در کتب تاریخی دیده نشده است. اما آیا این بدان معنی است که قدمت ماسوله به قرن ۹ بر می‌گردد؟ مسلما خیر. زیرا شواهد باارزش باستان‌شناسی خلاف این موضوع را ثابت کرده و قدمت استقرار در ماسوله را به سده‌های پیشتر برمیگرداند. اگرچه یافته‌های باستان‌شناسی موضوع این بحث نیست، اما کشف سفالینه‌های خاکستری و سیاه پیش از اسلامی، کشف گورستان احتمالا تاریخی در ارتفاعات ماسوله، همگی نشان از قدمت طولانی استقرار در ماسوله دارد. اما ورای یافته‌های باستان‌شناسی در کاوش علمی اخیر که پس از انتشار رسمی جزئیات آن مسلما فصل جدیدی در تحقیقات و پژوهش‌های ماسوله‌شناسی باز خواهد کرد، قدیمی‌ترین کتاب تاریخی که در آن از ماسوله اسم برده شده است، کتاب «گیلان و دیلمستان» اثر ظهرالدیم مرعشی است که نخستین سند مکتوب درباره ماسوله است.
این کتاب قدیمی‌ترین تاریخ محلی به جا مانده درباره خاندان کیاییان در گیلان و دیلمستان است. او در کتاب خود سه بار از ماسوله اسم برده است.
فرستادن پیک نزد امیرعلاالدین از راه موسله به ولایت فومن، گذر لشکر بیه‌پس و بعضی از مردم از راه موسله به فومن و گریختن دباج‌بن‌حسام‌الدین به کوه موسله سه باری است که در این کتاب ارزشمند از ماسوله یاد شده است.
البته لازم به ذکر است که در کتاب سرزمین و مردم فومنات، نوشته کیوان پندی به نقل از کتاب «آئین باستان و تاریخ گیلان» که توسط مرحوم حاج سید صفا موسوی نوشته شده آمده است: «در دو هزار و پانصد سال قبل، شهرهای گیلان و دیلمان به اسامی ذیل بوده است: رشت- لشت‌نشا- لاهیجان- لنگرود- رانکوه- رودسر- تنکابن- شفت- فومن- گسکر- ماسوله- بندرانزلی- چهارفریضه- دیلمان- عمارلو- رحمت‌آباد- رودبار- تولم- ماسال شاندرمن- تالش دولاب- کرگانرود- آستارا.»
با توجه به این موضوع که نویسنده کتاب آئین باستان و تاریخ گیلان همانگونه که در کتاب سرزمین و مردم فومنات نیز ذکر شده برای نوشته‌های خود در مورد قدمت شهرهای گیلان سند و یا منبعی ذکر نکرده، بنابراین نمی‌توان به لحاظ تاریخی بدان استناد کرد. از نوشته‌های ظهیرالدین مرعشی که درباره ماسوله صحبت کرده است می‌توان یک مسأله بسیار مهم را استنباط کرد و آن اهمیت فوق‌العاده راه‌های کوهستانی و به خصوص راه ارتباطی ماسوله به فومن و ماسوله به خلخال، از لحاظ نظامی است. در بسیاری از تهاجماتی که در دوره ایلخانی و در زمان زمام‌داری اولجایتو، کریم خان زند و سپس در دوره حکومت آقا محمدخان قاجار به گیلان انجام شده از این دو مسیر برای نفوذ به خطه گیلان استفاده شده است. این راه‌های مواصلاتی در جنگ‌های داخلی گیلان نیز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده و نقش آن در شکست‌ها و پیروزی‌های حاکمان محلی گیلان غیرقابل انکار است. در اینجا به بخش کوتاهی از نوشته ظهیرالدین مرعشی در رابطه با ماسوله اشاره می‌شود: «لشکر بیه‌پس و بعضی از مردم بیه‌پیش را اجازت داده آمد تا از راه موسله به فومن روند و موئلف حقیر با بعضی متحده دیلمستان و بعضی از گیلانیان در خدمت سادات عظام بوده و به وادی سفیدرود، به حوالی قریه دران اقامت کرده…»
در کتاب فوق دوبار دیگر نیز از ماسوله اسم برده شده است که با مطالعه آن می‌توان به بخشی از تاریخ این سرزمین و نقش آن در رویدادهای محلی و منطقه‌ای پی برد. یکی دیگر از مهمترین منابعی که می‌توان در آن ردی از ماسوله یافت کتاب تاریخ گیلان اثر عبدالفتاح فومنی است. این کتاب با وجود معایب و نقایص بسیار مخصوصا جهت اطلاع از تاریخ گیلان دوره صفوی مهم است.
عبدالفتاح فومنی از مردان سیاستمدار دوره صفوی در گیلان و همچنین از رجال سیاسی با نفوذ در دربار صفوی بوده و از سوی شاه عباس به سمت مأمور تنقیح محاسبات گیلان انتخاب شد. از او کتابی پرارزش به نام تاریخ گیلان به جا مانده که در بازشناسی تاریخ گیلان در عهد صفوی از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این کتاب در حین توضیح یکی از رویدادهای مهم تاریخ گیلان در زمام‌داری صفویان در ایران از ماسوله نام برده شده است. گیلان عصر صفوی شاهد یکی از عروسی‌های مجلل این خطه می‌باشد که عبدالفتاح با توصیف و شکوه فراوان آن را ذکر کرده است. این عروسی در لولمان فومن به سال ۹۲۳ هجری قمری روی داده که داماد امیر دباج اسحاقی امیر فومن معروف به مظفر السلطان و عروس خیرالنسا بیگم دختر شاه اسماعیل صفوی بود.
در حین توصیف این مراسم است که از ماسوله و برخی دیگر از قصبات و ولایات تحت سیطره امرای بیه‌پس نام برده شده است. بخشی از متن این رویداد بدین شرح است: «ارباب حرمت و صلاح و اصحاب عزت و فلاح از گیلان بیه‌پس به درگاه شاه اسماعیل رفته تبلیغ رسالت و اظهار و اعلام دعا به دولت ابد پیوند کردند. نواب قدسی‌القاب جهانبانی، رسولان امیره دوباج را منظور نظر التفات بی‌پایان پادشاهی گردانده شاهزاده را به عقد دوام امیره دوباج والی گیلان درآورده… به گیلان فرستادند و امیره دوباج مقرر فرمود امرا، سپهسالاران و ارباب و متولیان الکای فومن و شفت و تولم و ماسوله و کوچصفهان فرقه‌فرقه و جوق‌جوق از کنار قزن‌اوزن که ابتدای الکای بشتکوه است قصبه ماسوله و باغ امیره حسام‌الدین اراده استقبال شاهزاده کنند و…»
شجره‌نامه امیره دوباج که در فومن سلطنت می‌کرد و مقارن با زمانی بود که سادات امیرکیایی حکومت لاهیجان را در دست داشتند به شرح ذیل است: دوباج ابن علاالدین ابن رستم ابن دوباج که در زمان حمله مغول در مقابل قتلوشاه مقاومت کرد و بعد از مرگ او از سرداران دیگر مغول شکست خورد و مجبور شد تسلیم شود.
قلمرو امیره دوباج فرمانروای فومن، مقارن سال ۷۶۰ هجری قمری (برابر با ۱۳۶۴ میلادی) شامل ماسوله، فومن و تولم می‌شد. او به سایر امرای بیه‌پس کمک کرد تا سادات امیرکیایی را از گیلان بیرون رانند.
رویداد مهم دیگری که در ماسوله اتفاق افتاده و در همین کتاب به طور مفصل در مورد آن توضیح داده شده است مرگ شاهزاده خانم صفوی در ماسوله و تشییع جنازه باشکوه آن به سمت مقبره خانوادگی خاندان صفوی در اردبیل است که بدین گونه وصف شده است: «شاهزاده خیرالنسا بیگم زوجه امیره دوباج در فصل تابستان به تاریخ بنجم شهر شعبان سنه ثمان و ثلثین و تسماه در ییلاق ماسوله به جوار رحمت و مغفرت ملک منان و خداوند رحمن پیوسته و مظفرالسلطان به قانون شریعت مطهره پیغمبر و آئین سلاطین نافذ نعش مجفوف را به مقبره صفویه در اردبیل فرستاده مدفون گردانند.»
دو کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان میر ظهیرالدین مرعشی و کتاب تاریخ گیلان عبدالفتاح فومن از قدیمی‌ترین و معتبرترین کتب تاریخی است که در زمینه تاریخ محلی گیلان و وقایع و رویدادهای مهم قرون ۹ و ۱۰ هجری قمری به رشته تحریر درآمده و اطلاعات فراوانی در مورد تاریخ، آداب و رسوم، شیوه حکومتی، آثار و بناهای تاریخی، جنگ‌ها، ایالات و قصبات و نحوه تعامل آن‌ها با یکدیگر و با حکومت مرکزی در اختیار پژوهندگان تاریخ قرار می‌دهد. نام قصبه ماسوله نیز همانگونه که ذکر شد در این دو کتاب تاریخی ارزشمند بارها آورده شده است تا سندی باشد بر اهمیت یکی از مهمترین، زیباترین و پررمز و رازترین شهر- روستای تاریخی گیلان و ایران چه به لحاظ سیاسی و سوق‌الجیشی.
در سایر کتب تاریخی و غیرتاریخی که در سده‌های بعد توسط نویسندگان ایرانی و خارجی در مورد ماسوله به نگارش درآمده است عمدتا به این دو کتاب ارجاع داده شده و اخبار تاریخی روایت شده به آن‌ها استناد داده شده است. در قرون اخیر یکی از بهترین و کامل‌ترین گزارش‌ها در مورد ماسوله توسط رابینو ارائه شده است که شامل اطلاعات جامع و کاملی در زمینه‌های مختلف می‌باشد که تا کنون نیز مورد استناد بسیاری از محققان در زمینه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی واقع شده است که به بخش‌هایی از آن در سطور بالا اشاره شد.
میراث آریا
درباره نویسنده
نویسنده